فهرست محتوا
Toggleمقدمه
در پشت پرده حرکات ظریف و قدرتمند پا، عضلهای کلیدی نهفته است که نقشی حیاتی در بیومکانیک اندام تحتانی ایفا میکند. تیبیالیس خلفی (Tibialis Posterior)، این مهندس مخفی ساختار پا، با عملکرد پیچیده خود در حفظ قوس طولی داخلی و ثبات مفاصل تارسال، توجه متخصصان ارتوپدی را به خود جلب کرده است. در این مقاله به بررسی دقیق آناتومی، عملکرد بیومکانیکی، سیستم عصبی-عروقی و آسیبشناسی این عضله میپردازیم. همچنین، نگاهی به روشهای نوین تقویت و بازتوانی تیبیالیس خلفی خواهیم داشت تا درک جامعی از این عضله کلیدی ارائه دهیم.با مقاله ی دکتر حوصله همره ما باشید.
عضله تیبیالیس خلفی چیست؟
عضله تیبیالیس خلفی یکی از مهمترین عضلات عمقی «کمپارتمان خلفی ساق پا» است که نقش حیاتی در حفظ ساختار و عملکرد پا ایفا میکند. این عضله که در لایه عمیق ساق پا قرار دارد، از استخوانهای «تیبیا» و «فیبولا» منشا گرفته و به استخوانهای کف پا متصل میشود. عضله به دلیل موقعیت آناتومیکی خاص خود، نقش کلیدی در حفظ «قوس طولی داخلی پا» و ثبات مفاصل «میدتارسال» و «سابتالار» دارد.
از نظر ساختاری، این عضله دارای یک بخش عضلانی قوی و یک تاندون طویل است که از پشت «قوزک داخلی» عبور کرده و به کف پا میرسد. تاندون عضله تیبیالیس پس از عبور از «تونل تارسال»، به چندین شاخه تقسیم شده و به استخوانهای مختلف کف پا از جمله «ناویکولار»، «کونئیفورمها»، «کوبوئید» و قاعده استخوانهای «متاتارس» متصل میشود.
عضله تیبیالیس خلفی با توجه به محل قرارگیری و اتصالات خود، نقش مهمی در حرکات «اینورژن» و «پلانتارفلکشن» پا دارد. این عضله همچنین به عنوان یک «استابیلایزر داینامیک» عمل کرده و در حفظ تعادل بدن حین ایستادن و راه رفتن نقش بسزایی ایفا میکند. عملکرد صحیح عضله تیبیالیس خلفی برای جلوگیری از بروز مشکلاتی مانند «پای صاف اکتسابی بزرگسالان» و «والگوس پاشنه» ضروری است.
محل قرارگیری عضله تیبیالیس خلفی
عضله تیبیالیس خلفی در «کمپارتمان خلفی عمقی ساق پا» قرار دارد. این عضله به عنوان عمیقترین و مرکزیترین عضله در این ناحیه شناخته میشود. از نظر توپوگرافیک، عضله تیبیالیس خلفی در خلف استخوانهای «تیبیا»، «فیبولا» و «غشای بین استخوانی» واقع شده است.
در بخش فوقانی ساق، عضله تیبیالیس بین عضلات «فلکسور دیجیتوروم لونگوس» در سمت داخل و «فلکسور هالوسیس لونگوس» در سمت خارج قرار میگیرد. این عضله توسط لایهای از «فاسیای عمقی» از عضلات سطحیتر مانند «گاستروکنمیوس»، «سولئوس» و «پلانتاریس» جدا میشود.
در مسیر تحتانی خود، تاندون عضله تیبیالیس خلفی از پشت «قوزک داخلی» عبور کرده و وارد «تونل تارسال» میشود. در این ناحیه، تاندون مذکور در مجاورت ساختارهای عصبی-عروقی مهمی از جمله «شریان تیبیال خلفی»، «ورید تیبیال خلفی» و «عصب تیبیال» قرار میگیرد. ترتیب عبور این ساختارها از داخل به خارج به صورت «تاندون تیبیالیس خلفی»، «تاندون فلکسور دیجیتوروم لونگوس»، «شریان و ورید تیبیال خلفی»، «عصب تیبیال» و «تاندون فلکسور هالوسیس لونگوس» میباشد.
پس از عبور از تونل تارسال، تاندون عضله تیبیالیس خلفی به سمت کف پا ادامه یافته و به چندین شاخه تقسیم میشود. این شاخهها به استخوانهای مختلف «تارس» و «متاتارس» متصل میشوند که نقش مهمی در عملکرد بیومکانیکی پا ایفا میکنند.
بررسی سر ثابت تیبیالیس خلفی
عضله تیبیالیس خلفی دارای سر ثابت (منشأ) و سر متحرک (اتصال) متعددی است که به آن قابلیت عملکردی منحصر به فردی میبخشد. سر ثابت این عضله از سه ناحیه اصلی منشأ میگیرد:
- سطح خلفی «تیبیا»: از دو سوم فوقانی سطح خلفی تیبیا، درست زیر «خط سولئال»
- سطح داخلی «فیبولا»: از دو سوم فوقانی سطح داخلی فیبولا
- «غشای بین استخوانی»: از بخش میانی غشای بین استخوانی بین تیبیا و فیبولا
بررسی سر متحرک تیبیالیس خلفی
این منشأهای چندگانه به عضله تیبیالیس خلفی اجازه میدهد تا نیروی قابل توجهی تولید کند. سر متحرک عضله تیبیالیس خلفی پیچیدهتر است و به چندین ناحیه در کف پا متصل میشود. تاندون این عضله پس از عبور از پشت «قوزک داخلی» و «تونل تارسال»، به سه بخش اصلی تقسیم میشود:
- بخش اصلی: به «برجستگی استخوان ناویکولار» و سطح تحتانی «استخوان کونئیفورم داخلی» متصل میشود.
- بخش کفی: به قاعده «استخوانهای متاتارس دوم، سوم و چهارم»، «استخوانهای کونئیفورم میانی و خارجی» و «استخوان کوبوئید» متصل میشود.
- بخش بازگشتی: به «سوستنتاکولوم تالی کالکانئوس» متصل میشود.
این اتصالات گسترده به عضله تیبیالیس خلفی اجازه میدهد تا نقش مهمی در حمایت از «قوس طولی داخلی پا» و ثبات «مفاصل میدتارسال و سابتالار» ایفا کند. همچنین، این اتصالات متعدد به عضله قدرت لازم برای انجام حرکات «اینورژن» و «پلانتارفلکشن» پا را میدهد.
سیستم عصبرسانی تیبیالیس خلفی
عصبرسانی عضله تیبیالیس خلفی توسط «عصب تیبیال» انجام میشود. این عصب، شاخهای از «عصب سیاتیک» است که از ریشههای عصبی «L4» تا «S3» منشأ میگیرد. عصب تیبیال پس از جدا شدن از عصب سیاتیک در «حفره پوپلیتئال»، به سمت پایین ادامه مییابد و وارد «کمپارتمان خلفی ساق پا» میشود.
در مسیر خود، عصب تیبیال از سطح خلفی عضله تیبیالیس خلفی عبور کرده و شاخههای حرکتی متعددی به این عضله میدهد. این شاخهها حاوی «آکسونهای آلفا موتور نورونها» هستند که مسئول انتقال پیامهای عصبی برای انقباض عضله میباشند. علاوه بر این، عصب تیبیال حاوی «فیبرهای حسی آوران» است که اطلاعات مربوط به وضعیت و کشش عضله را به سیستم عصبی مرکزی منتقل میکنند.
نکته قابل توجه این است که عصب تیبیال علاوه بر عضله تیبیالیس خلفی، سایر عضلات «کمپارتمان خلفی ساق پا» از جمله «گاستروکنمیوس»، «سولئوس»، «پلانتاریس»، «فلکسور دیجیتوروم لونگوس» و «فلکسور هالوسیس لونگوس» را نیز عصبدهی میکند.
پس از عصبدهی به عضلات ساق، عصب تیبیال از پشت «قوزک داخلی» عبور کرده و وارد «تونل تارسال» میشود. در این ناحیه، عصب تیبیال در مجاورت تاندون عضله تیبیالیس خلفی قرار میگیرد. این مجاورت آناتومیک اهمیت بالینی دارد، زیرا در صورت بروز «سندرم تونل تارسال»، ممکن است عملکرد عصب تیبیال و به تبع آن، عملکرد عضله تیبیالیس خلفی تحت تأثیر قرار گیرد.
سیستم خونرسانی تیبیالیس خلفی
خونرسانی عضله تیبیالیس خلفی عمدتاً توسط «شریان تیبیال خلفی» تأمین میشود. این شریان از انشعاب «شریان پوپلیتئال» در «حفره پوپلیتئال» منشأ میگیرد و در طول مسیر خود در «کمپارتمان خلفی ساق پا»، شاخههای متعددی به عضلات این ناحیه از جمله عضله تیبیالیس خلفی میدهد.
شریان تیبیال خلفی در مسیر خود به سمت پایین، «شریان فیبولار» را جدا میکند که این شریان نیز در خونرسانی بخش خارجی عضله تیبیالیس خلفی نقش دارد. علاوه بر این، «شریان تیبیال قدامی» که از شریان پوپلیتئال جدا شده و از میان دو بخش عضله تیبیالیس خلفی عبور میکند، در تغذیه بخش فوقانی این عضله مشارکت دارد.
در ناحیه تاندونی عضله تیبیالیس خلفی، خونرسانی توسط شبکهای از عروق کوچک تأمین میشود. این شبکه عروقی از «شبکه عروقی مالئولار داخلی» که توسط شاخههای شریان تیبیال خلفی و شریان فیبولار تشکیل میشود، منشأ میگیرد. این الگوی خونرسانی در ناحیه تاندونی اهمیت بالینی دارد، زیرا این ناحیه مستعد «ایسکمی» و آسیبهای ناشی از آن است.
سیستم وریدی عضله تیبیالیس خلفی شامل «وریدهای همراه» است که در مجاورت شریانهای تغذیهکننده قرار دارند. این وریدها خون را به «ورید تیبیال خلفی» و نهایتاً به «ورید پوپلیتئال» تخلیه میکنند.
درک دقیق الگوی خونرسانی عضله تیبیالیس خلفی برای جراحان ارتوپد در طراحی «فلپهای عضلانی»، ارزیابی «پرفیوژن بافتی» در آسیبهای عروقی و برنامهریزی مداخلات جراحی در ناحیه ساق و مچ پا حائز اهمیت است.
عملکرد عضله تیبیالیس خلفی از نظر آناتومی
عضله تیبیالیس خلفی به دلیل موقعیت و اتصالات گستردهاش، نقش کلیدی در حرکات و ثبات پا ایفا میکند. در «مفصل تالوکرورال» (مچ پا)، عضله تیبیالیس خلفی به عنوان یک «پلانتارفلکسور» ثانویه عمل میکند. اگرچه قدرت پلانتارفلکسوری آن در مقایسه با عضلات «تریسپس سورال» کمتر است، اما در کنترل ظریف حرکات مچ پا نقش مهمی دارد.
در «مفصل سابتالار»، این عضله نقش اصلی را در «اینورژن» پا بر عهده دارد. با انقباض عضله تیبیالیس خلفی، «کالکانئوس» به سمت داخل میچرخد و «تالوس» به سمت خارج حرکت میکند، که منجر به اینورژن پا میشود.
در «مفاصل میدتارسال»، عضله تیبیالیس خلفی با اتصالات گستردهاش به استخوانهای «ناویکولار»، «کونئیفورمها» و «کوبوئید»، نقش مهمی در ثبات این مفاصل دارد. این عملکرد به ویژه در حفظ «قوس طولی داخلی پا» حائز اهمیت است.
عضله تیبیالیس خلفی همچنین در «آداکسیون» پا نقش دارد. این حرکت به واسطه اتصالات عضله به استخوانهای «متاتارس» انجام میشود و در کنترل حرکات جانبی پا اهمیت دارد. از نظر آناتومیکی، عضله تیبیالیس به عنوان یک «استابیلایزر داینامیک» عمل میکند. این عضله با انقباض خود، استخوانهای تارس را به هم فشرده میکند و ثبات «مفاصل تارسال» را افزایش میدهد.
این عملکرد به ویژه در فاز «میانه استانس» راه رفتن اهمیت دارد، زمانی که پا باید وزن بدن را تحمل کند. علاوه بر این، عضله تیبیالیس در «سوپینیشن» پا نیز نقش دارد. این حرکت ترکیبی از اینورژن، آداکسیون و پلانتارفلکسیون است که برای تطبیق پا با سطوح ناهموار ضروری است.
عملکرد عضله تیبیالیس خلفی از نظر بیومکانیک
از دیدگاه بیومکانیکی، عضله تیبیالیس به عنوان یک «اکتواتور» مهم در «زنجیره حرکتی بسته» اندام تحتانی عمل میکند. در طی «سیکل راه رفتن»، عضله تیبیالیس خلفی فعالیت متغیری را نشان میدهد. در فاز «تماس پاشنه»، این عضله با انقباض «اکسنتریک» خود، سرعت «پرونیشن» پا را کنترل میکند. این عمل برای جذب شوک و تطبیق پا با سطح زمین ضروری است.
در فاز «میانه استانس»، عضله تیبیالیس خلفی با انقباض «کانسنتریک» خود، پا را به سمت «سوپینیشن» هدایت میکند، که برای ایجاد یک «اهرم صلب» جهت «پروپالژن» ضروری است. از نظر «کینماتیک»، عضله تیبیالیس خلفی با ایجاد «گشتاور اینورژن» در «مفصل سابتالار»، نقش مهمی در کنترل حرکات «فرونتال پلن» پا دارد. این عملکرد در جلوگیری از «والگوس پاشنه» و حفظ راستای صحیح پا حائز اهمیت است.
در بعد «کینتیک»، عضله تیبیالیس خلفی با تولید نیروی کششی قابل توجه، به «توزیع مجدد نیروهای عمودی زمین» کمک میکند. این عمل از طریق حفظ «قوس طولی داخلی پا» و توزیع فشار بین «سر متاتارسها» انجام میشود.
از دیدگاه «انرژتیک»، تیبیالیس خلفی در ذخیره و آزادسازی انرژی الاستیک نقش دارد. در فاز «تماس پاشنه» و «میانه استانس»، انرژی در «تاندون» این عضله ذخیره میشود و در فاز «پروپالژن» آزاد میگردد، که به بهبود «کارایی مکانیکی» راه رفتن کمک میکند.
عضله تیبیالیس خلفی همچنین در «کنترل پاسچرال» نقش مهمی ایفا میکند. این عضله با فعالیت مداوم خود در حالت ایستاده، به حفظ تعادل در «صفحه فرونتال» کمک میکند و از «تیلت جانبی» بدن جلوگیری مینماید.
آسیبهای عضله تیبیالیس خلفی
عضله تیبیالیس خلفی مستعد آسیبهای متنوعی است که میتواند عملکرد پا و مچ پا را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. یکی از شایعترین آسیبها، «تاندینوپاتی تیبیالیس خلفی» است که با تغییرات دژنراتیو در ساختار تاندون مشخص میشود. این وضعیت میتواند منجر به «نارسایی تاندون تیبیالیس خلفی» شود که با «پای صاف اکتسابی بزرگسالان» ارتباط دارد.
«پارگی تاندون تیبیالیس خلفی» یک آسیب جدی است که میتواند به صورت حاد یا مزمن رخ دهد. پارگیهای حاد اغلب در نتیجه «تروما»ی شدید ایجاد میشوند، در حالی که پارگیهای مزمن معمولاً نتیجه فرسایش تدریجی تاندون هستند.
«سندرم کمپارتمان خلفی عمقی» میتواند تیبیالیس خلفی را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به «ایسکمی» و آسیب عضلانی شود. این وضعیت اغلب در نتیجه «تروما»ی شدید یا فعالیت شدید ایجاد میشود.
«میوزیت اسیفیکان» یک عارضه نادر است که میتواند عضله تیبیالیس خلفی را درگیر کند و منجر به تشکیل بافت استخوانی در داخل عضله شود. همچنین، «تله افتادگی عصب تیبیال» در «تونل تارسال» میتواند منجر به اختلال عملکرد تیبیالیس خلفی شود، زیرا این عصب مسئول عصبدهی به این عضله است.
دلایل بروز آسیبهای تیبیالیس خلفی
عوامل متعددی میتوانند منجر به آسیب عضله تیبیالیس شوند. یکی از مهمترین دلایل، «استرس مکانیکی مکرر» است که اغلب در ورزشکاران و افرادی که فعالیتهای شدید دارند دیده میشود. این استرس مداوم میتواند منجر به «میکروتروما»های تجمعی و در نهایت «تاندینوپاتی» شود.
«ناهنجاریهای آناتومیکی» مانند «پای صاف مادرزادی» یا «والگوس پاشنه» میتوانند فشار بیش از حد بر عضله تیبیالیس وارد کنند و آن را مستعد آسیب نمایند. همچنین، «عدم تعادل عضلانی» بین عضله تیبیالیس خلفی و «عضلات اورتور» پا میتواند به آسیب منجر شود.
«اختلالات متابولیک» مانند «دیابت» و «نقرس» میتوانند ساختار و عملکرد تاندون را تغییر دهند و آن را مستعد آسیب کنند. «بیماریهای روماتولوژیک» مانند «آرتریت روماتوئید» نیز میتوانند التهاب و تخریب تاندون را تسریع کنند.
«تروما»های حاد مانند «پیچخوردگی مچ پا» یا «شکستگیهای ناحیه مچ پا» میتوانند مستقیماً به عضله تیبیالیس خلفی آسیب برسانند. در موارد شدید، «سندرم کمپارتمان» میتواند رخ دهد که منجر به «ایسکمی» و آسیب عضلانی میشود.
بهترین حرکات برای تقویت عضله تیبیالیس خلفی
پرداختن به حرکات ورزشی که موجب بهبود و یا جلوگیری از آسیبهای وارده به عضله تیبیالیس خلفی میشوند، در واقع یک اصل ضروری است. در ادامه به بررسی مهمترین این حرکات خواهیم پرداخت:
اینورژن مقاومتی پا «Resisted Foot Inversion»
این تمرین با استفاده از یک «باند الاستیک» انجام میشود. فرد در حالت نشسته، پا را به سمت داخل میچرخاند و در برابر مقاومت باند، حرکت «اینورژن» را انجام میدهد.
بلند شدن روی پنجه پا با اینورژن «Heel Raise with Inversion»
در این تمرین، فرد روی لبه یک پله یا صندلی ایستاده و پاشنهها را پایین میآورد. سپس با تأکید بر «اینورژن» پا، روی پنجه بلند میشود. این حرکت ترکیبی از «پلانتارفلکشن» و «اینورژن» است.
راه رفتن روی لبه خارجی پا «Lateral Foot Walking»
این تمرین شامل راه رفتن با تکیه بر لبه خارجی پا است. این حالت باعث فعال شدن مداوم عضله تیبیالیس خلفی برای حفظ «سوپینیشن» پا میشود.
اسکات تک پا با کنترل اینورژن «Single-Leg Squat with Inversion Control»
در این تمرین پیشرفته، فرد روی یک پا میایستد و اسکات انجام میدهد، در حالی که تلاش میکند از «پرونیشن» بیش از حد پا جلوگیری کند. این حرکت عضله تیبیالیس خلفی را در شرایط «تحمل وزن» تقویت میکند.