معرفی عضله دوسر رانی + آناتومی و عملکرد

عضله دوسر رانی «biceps femoris» یکی از عضلات کلیدی ناحیه پشتی ران است که نقش مهمی در حرکات مختلف مفاصل ران و زانو ایفا می‌کند. این مقاله به بررسی جامع عملکرد این عضله از جنبه‌های مختلف آناتومی و بیومکانیک پرداخته و اهمیت آن در فعالیت‌های روزمره و ورزشی را مورد بحث قرار می‌دهد.

در بخش‌های مختلف، ابتدا به معرفی و محل قرارگیری این عضله پرداخته، سپس سیستم عصب‌رسانی و خون‌رسانی آن را بررسی خواهیم کرد. همچنین، به تفصیل عملکرد آن از نظر آناتومی و بیومکانیک را تحلیل می‌کنیم. در ادامه این مقاله از بنیاد سلامت دکتر حوصله، به بررسی علل آسیب‌های شایع این عضله می‌پردازیم و در نهایت، بهترین حرکات برای تقویت عضله دوسر رانی را برخواهیم شمرد.

عضله دوسر رانی چیست؟

عضله دوسر رانی «biceps femoris» یکی از عضلات کلیدی در ناحیه پشتی ران است و به عنوان بخشی از گروه عضلات همسترینگ شناخته می‌شود. این عضله دارای دو سر است: سر بلند و سر کوتاه. سر بلند از برجستگی نشیمنگاهی «ischial tuberosity» در ناحیه لگن منشا می‌گیرد و سر کوتاه از لینا اسپرا «linea aspera» و فمور سوپراکوندیل «lateral supracondylar line» استخوان ران منشأ می‌گیرد. این دو سر به یک تاندون مشترک متصل می‌شوند که به سر استخوان نازک­نی «fibular head» وارد می‌شود.

عملکرد اصلی بایسپس فموریس شامل فلکشن «flexion» و چرخش خارچی «external rotation» زانو است. سر بلند این عضله همچنین در اکستنشن لگن «hip extension» نقش دارد. به عبارت دیگر، این عضله در خم کردن زانو و حرکت به سمت عقب در ناحیه لگن کمک می‌کند.عضله دوسر رانی همچنین در ثبات ناحیه لگن تاثیرگذار است و در زمان خم کردن بدن به جلو، به حفظ تعادل و کنترل حرکات کمک می‌کند.

شناسایی آناتومی و عملکرد این عضله برای درک بهتر حرکات ورزشی و فعالیت‌های روزمره اهمیت ویژه‌ای دارد و به متخصصان کمک می‌کند تا برنامه‌های حرکتی مناسبی طراحی کنند.

محل قرارگیری عضله دوسر رانی

عضله دوسر رانی در ناحیه پشتی ران قرار دارد و به عنوان یکی از سه عضله اصلی گروه همسترینگ شناخته می‌شود. این عضله به صورت عمودی در ناحیه پشتی قرار دارد و در کنار دو عضله دیگر همسترینگ، یعنی سمی­تندونایسس«semitendinosus» و سمی­ممبرانوسس«semimembranosus»، به تشکیل یک ساختار عضلانی قوی در این ناحیه کمک می‌کند.

سر بلند عضله دوسر رانی از برجستگی نشیمنگاهی در ناحیه لگن منشا می‌گیرد و به سمت پایین و خارج در ناحیه پشتی ران حرکت می‌کند. در حالی که سر کوتاه این عضله از لینا اسپرا و فمور سوپراکوندیل استخوان ران منشا می‌گیرد. این دو سر به سمت پایین به یک تاندون مشترک متصل می‌شوند که به سر استخوان نازک­نی وارد می‌شود.

عضله دوسر رانی به صورت سطحی در ناحیه پشتی ران قرار دارد و در زیر پوست، چربی و لایه‌های فاسیال قرار دارد. این عضله به دلیل موقعیت آن، علاوه بر عملکرد حرکتی، نقش مهمی در ثبات ناحیه لگن دارد و در حمایت از حرکات روزمره و فعالیت‌های ورزشی کمک می‌کند.

بررسی سر ثابت و سر متحرک عضله دوسر رانی

عضله دوسر رانی همانطور که از نامش پیداست دارای دو سر با محل اتصال و  عملکرد مجزا است. هر سر عضلانی  به  یک  نقطه  ثابت  و یک نقطه متحرک متصل می‌شود و با  انقباض خود، باعث حرکت استخوان در مفصل  مربوطه می‌شود.

سر بلند

سر ثابت: قسمت اینفریومدیال «Inferomedial» برجستگی استخوانی ایسکیال توبروزیتی «Ischial Tuberosity» در لگن.

سر متحرک: به‌طور مشترک با سر کوتاه، به قسمت خارجی سر استخوان نازک نی «فیبولا» در زیر زانو به نام «سر فیبولا» و نیز به مقدار کمی به «کوندایل» خارجی درشت‌نی متصل  می‌شود.

سر کوتاه

سر ثابت: قسمت دیستال (Distal) لینا آسپرا و برجستگی سوپراکندیلار  «Supracondylar»  در سطح  خلفی استخوان ران.

سر متحرک (به‌طور مشترک با سر بلند): با توجه به محل اتصال سر ثابت سر بلند عضله دوسر رانی به استخوان لگن، این سر در حرکات مفصل ران مانند اکستنشن (باز شدن) و چرخش خارجی (Lateral Rotation) مشارکت می‌کند اما سر کوتاه به دلیل اتصال به استخوان ران و عدم عبور از مفصل ران، تنها در حرکات مفصل زانو مانند فلکشن (خم  شدن) و چرخش خارجی ساق پا نقش دارد.

سیستم عصب­رسانی عضله دوسر رانی

عضله دوسر رانی توسط شاخه‌های انتهایی عصب سیاتیک «Sciatic Nerve»  عصب‌دهی می‌شود. عصب سیاتیک، بزرگترین و بلندترین عصب بدن انسان است که از اتصال ریشه‌های  عصبی «L4»  تا  «S3» در ناحیه کمری و خاجی ستون فقرات تشکیل می‌شود.

نکته قابل توجه این است که هر یک از سرهای عضله دوسر رانی توسط شاخه متفاوتی از عصب سیاتیک عصب‌دهی می‌شوند. سر  بلند این عضله توسط شاخه تیبیال  «Tibial Division» عصب سیاتیک و سر  کوتاه  آن  توسط شاخه پرونئال  مشترک «Common Peroneal Division» عصب‌دهی می‌شود.

شاخه «تیبیال» عصب سیاتیک علاوه بر سر بلند عضله دوسر رانی، به عضلات سمی‌تاندینوسوس  «Semitendinosus» و سمی‌ممبرانوسوس «Semimembranosus» نیز عصب‌رسانی می‌کند. این در حالی  است که شاخه «پرونئال  مشترک» علاوه بر سر کوتاه عضله دوسر رانی، به عضلات ناحیه قدامی و جانبی  ساق پا نیز عصب می‌دهد.

سیگنال‌های عصبی از طریق این اعصاب به عضله دوسر رانی منتقل شده و باعث انقباض و یا استراحت  فیبرهای عضلانی می‌شوند. این امر نقش مهمی در کنترل حرکات مفصل ران و زانو، حفظ تعادل و همچنین  انجام فعالیت‌های مختلف مانند راه رفتن، دویدن و پریدن دارد.

سیستم خون­رسانی عضله دوسر رانی

عضله دوسر رانی همانند سایر عضلات بدن برای انجام فعالیت‌های خود به اکسیژن و مواد مغذی نیاز دارد. تامین این نیاز حیاتی بر عهده سیستم گردش خون و به‌طور خاص، شریان‌ها و وریدهای ناحیه ران است. شریان اصلی مسئول خون‌رسانی به عضله دوسر رانی، شریان پروفندا فموریس «Profunda Femoris Artery» است که خود شاخه‌ بزرگی از شریان رانی «Femoral Artery» محسوب می‌شود.

شریان «پروفندا  فموریس» پس از جدایی از شریان رانی در قسمت فوقانی و قدامی ران، به سمت عقب و  پایین امتداد یافته و شاخه‌های متعددی را به عضلات مختلف ران، از جمله عضله دوسر رانی، ارسال می‌کند.

علاوه بر شریان اصلی «پروفندا  فموریس»، شریان‌های دیگری نیز در خون‌رسانی به عضله دوسر رانی  نقش دارند. از جمله این شریان‌ها می‌توان به شاخه‌های سوراخ‌کننده «Perforating Branches» شریان  «پروفندا  فموریس»، شریان گلوتئال تحتانی «Inferior Gluteal Artery» و شاخه‌هایی از شریان  پوپلیتئال «Popliteal Artery» اشاره کرد.

شریان‌های «سوراخ‌کننده» همانطور که از نامشان پیداست با عبور از لایه‌های عضلانی وفاسیایی  عمقی، به  قسمت‌های مختلف عضله دوسر رانی خون‌رسانی می‌کنند. شریان «گلوتئال  تحتانی» نیز علاوه بر  عضلات  لگن، به قسمت فوقانی عضله دوسر رانی خون می‌رساند.

پس از مصرف  اکسیژن و مواد  مغذی توسط فیبرهای عضلانی، خون وریدی توسط وریدهایی با  نام مشابه  شریان‌ها جمع‌آوری شده و در نهایت به ورید رانی «Femoral Vein» و سپس به قلب باز می‌گردد. سیستم خون‌رسانی کارآمد و هماهنگ، نقش اساسی در ترمیم و بازسازی بافت عضلانی پس از فعالیت دارد.

عملکرد عضله دوسر رانی از نظر آناتومی

عضله دوسر رانی با توجه به ساختار و محل اتصال خاص خود، طیف وسیعی از حرکات را در مفصل ران و زانو ایجاد می‌کند. این عضله با  هماهنگی سایر عضلات همسترینگ و چهارسر رانی، نقش مهمی در حفظ  تعادل، راه رفتن، دویدن و انجام سایر فعالیت‌های روزمره  دارد. عملکرد عضله دوسر رانی را می‌توان در دو حالت کلی بررسی کرد:

حالت اول – مفصل ران ثابت

در این حالت، انقباض عضله دوسر رانی باعث حرکت ساق پا نسبت به ران می‌شود. عملکرد اصلی عضله در این حالت عبارت است از:

• فلکشن (خم شدن) زانو: هر دو سر بلند و کوتاه عضله در این حرکت مشارکت دارند.
• چرخش خارجی (Lateral Rotation) زانو: توسط هر دو سر عضله انجام می‌شود.

حالت  دوم – ساق  پا  ثابت

در این حالت، انقباض عضله دوسر رانی باعث حرکت لگن نسبت به ران می‌شود. عملکرد اصلی  عضله در این حالت عبارت است از:

• اکستنشن (باز شدن) ران: این  حرکت تنها توسط سر بلند عضله انجام می‌شود.
• چرخش خارجی (Lateral Rotation) ران: این حرکت نیز تنها توسط سر  بلند عضله انجام می‌شود.

علاوه بر حرکات اصلی فوق، عضله دوسر رانی در حفظ پایداری مفصل زانو و جلوگیری از حرکات اضافی  و  ناخواسته در این مفصل نیز نقش دارد.

عملکرد عضله دوسر رانی از نظر بیومکانیک

عضله دوسر رانی یکی از عضلات کلیدی در انجام فعالیت‌های روزمره و ورزشی محسوب می‌شود. این  عضله با تاثیر بر مفاصل ران و زانو، نقش مهمی در حفظ تعادل، راه رفتن، دویدن، پرش و تغییر جهت ایفا  می‌کند.

نقش عضله دوسر رانی در راه رفتن و دویدن

در حین راه رفتن و دویدن، عضله دوسر رانی در دو مرحله مهم فعال می‌شود:

فاز نوسان (Swing Phase): در این فاز که پا از روی زمین بلند شده و به سمت جلو حرکت می‌کند، عضله دوسر رانی با انقباض خود، باعث خم شدن «فلکشن» زانو و جلوگیری از کشیدگی بیش از حد عضلات چهارسر رانی می‌شود.

فاز اتکا (Stance Phase): در این فاز که پا روی زمین قرار دارد و وزن بدن را تحمل می‌کند، عضله  دوسر رانی با کنترل سرعت باز شدن «اکستنشن»  زانو و حفظ تعادل بدن نقش دارد.

نقش عضله دوسر رانی در پرش و تغییر جهت

در حین پرش و تغییر جهت، عضله دوسر رانی با انقباض قدرتمند خود، بههمراه  سایر عضلات همسترینگ  و سرینی، باعث ایجاد نیروی محرکه لازم برای حرکت می‌شود. همچنین، این عضله در کنترل فرود آمدن و  جلوگیری از آسیب به مفصل زانو نیز نقش اساسی دارد.

عوامل مؤثر بر عملکرد بیومکانیکی عضله دوسر رانی

طول عضله: طول عضله در حالت استراحت بر میزان نیروی تولید شده توسط آن تاثیر می‌گذارد.

زاویه مفصل: زاویه مفصل ران و زانو در حین انقباض عضله، بر میزان نیرو و سرعت حرکت تاثیرگذار است.

فعالیت سایر عضلات: هماهنگی و تعادل بین عضله دوسر رانی و سایر عضلات اطراف مفصل ران و زانو،  برای انجام حرکات هماهنگ و کارآمد ضروری است.

آسیب­های عضله دوسر رانی

عضله دوسر رانی «Biceps Femoris» به عنوان یکی از عضلات فعال در حرکات مفصل ران و زانو،  مستعد  انواع آسیب‌ها است. این آسیب‌ها می‌توانند در اثر فعالیت‌های ورزشی سنگین، ضربه‌های مستقیم و یا  استفاده بیش از حد از عضله رخ دهند. از جمله آسیب‌های رایج عضله دوسر رانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کشیدگی «Strain»

کشیدگی عضله دوسر رانی یکی از شایع‌ترین آسیب‌های ورزشی است که اغلب در اثر انقباض ناگهانی و یا کشش بیش از حد عضله رخ می‌دهد. کشیدگی می‌تواند در سه درجه خفیف، متوسط و شدید رخ دهد که  شدت علائم و همچنین زمان مورد نیاز برای بهبودی، بستگی به درجه کشیدگی دارد.

پارگی «Tear»

پارگی عضله دوسر رانی معمولا در اثر ضربه‌های مستقیم و یا انقباضات بسیار شدید رخ می‌دهد. پارگی می‌تواند به صورت جزئی و یا کامل باشد. در پارگی کامل، تاندون یا بافت عضلانی به طور کامل از محل اتصال خود جدا می‌شود.

تاندینوپاتی «Tendinopathy»

تاندینوپاتی به معنی التهاب یا تخریب تاندون عضله است. تاندینوپاتی عضله دوسر رانی معمولاً در اثر استفاده بیش از حد و مکرر از عضله، مانند آنچه در ورزشکاران دیده می‌شود رخ می‌دهد.

سندرم همسترینگ پروگزیمال «Proximal Hamstring Tendinopathy»

این سندرم که به آن تاندینوپاتی «های  همسترینگ» نیز گفته می‌شود شامل التهاب، حساسیت به لمس در ناحیه باسن و قسمت فوقانی عضله همسترینگ از جمله عضله دوسر رانی است. این سندرم اغلب در اثر فعالیت‌های ورزشی که نیاز به حرکات انفجاری و تکراری پا دارند مانند دویدن و پرش رخ می‌دهد.

دلایل بروز آسیب­های عضله دوسر رانی

عضله «دوسر رانی» به دلیل نقش مهمی که در حرکات «فلکشن زانو»، «اکستنشن ران» و «چرخش خارجی ران و ساق» ایفا می‌کند در معرض آسیب‌های متعددی قرار دارد. یکی از شایع‌ترین دلایل آسیب، انقباض ناگهانی و شدید عضله در حین فعالیت‌های انفجاری مانند دویدن سرعت یا شوت کردن توپ است. در این حالت، اگر عضله به اندازه کافی گرم و منعطف نباشد دچار کشیدگی یا پارگی می‌شود.

ضعف و عدم تعادل عضلانی نیز می‌تواند زمینه‌ساز بروز آسیب باشد. اگر عضلات «چهارسر رانی» قوی‌تر از عضلات «همسترینگ» باشند، فشار بیش از حدی به عضله «دوسر رانی» وارد می‌شود. همچنین، کوتاهی و سفتی بیش از حد عضله، احتمال آسیب را افزایش می‌دهد.

خستگی عضلانی و تمرینات بیش از حد نیز از دیگر عوامل مستعدکننده هستند. در شرایط خستگی، کنترل عصبی-عضلانی کاهش یافته و الگوی حرکتی مختل می‌شود که می‌تواند به کشیدگی یا پارگی عضله منجر شود. علاوه بر این، کمبود انعطاف‌پذیری، نداشتن گرم‌کردن کافی قبل از ورزش، تکنیک نادرست و استفاده از کفش یا سطح نامناسب نیز خطر آسیب را افزایش می‌دهند.

بهترین حرکات برای تقویت عضله دوسر رانی

1_ ددلیفت پای صاف روی سکو (Straight-Legged Deficit Deadlifts)

این حرکت با ایستادن روی سکو و خم شدن از ناحیه ران در حالی که پشت صاف است، انجام می‌شود و باعث ایجاد تنش قابل توجهی در عضله‌های «همسترینگ» می‌شود.

2_ خم کردن پا در حالت دراز کش (Lying Leg Curls)

با استفاده از دستگاه مخصوص در حالی که به شکم خوابیده‌اید، پاها را تا جای ممکن به سمت بالا خم کنید. این حرکت برای درگیر کردن عضله «دوسر رانی» بسیار مؤثر است.

3_ «حرکت صبح بخیر» (Good Mornings)

در حالی که میله را پشت شانه‌ها قرار داده‌اید، با خم شدن از ناحیه ران تا زاویه نزدیک به 90 درجه، عضله‌های «همسترینگ» را به چالش بکشید.

4_ خم کردن پا ایستاده (Standing Leg Curl)

با استفاده از دستگاه مخصوص، در حالی که کمی به جلو خم شده‌اید، پا را تا جای ممکن به سمت بالا بکشید. این حرکت را برای هر دو پا انجام دهید.

5_ پل باسن با وزنه و سپس با وزن بدن (Weighted Hip Thrusts Dropsetted Into Bodyweight Hip Thrusts)

با قرار دادن میله روی ران‌ها، حرکت پل باسن را انجام دهید و پس از اتمام تکرارها، بلافاصله بدون وزنه، حرکت را با وزن بدن تا جای ممکن ادامه دهید.

رفرنس:

https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/biceps-femoris-muscle

https://www.osmosis.org/answers/biceps-femoris

https://teachmeanatomy.info/encyclopaedia/b/biceps-femoris/?doing_wp_cron=1723529559.0183129310607910156250

https://us.myprotein.com/thezone/training/hamstring-strengthening-biceps-femoris-forgetting-target/

جدول: