معرفی عضله پهن کناری vastus lateralis

مقدمه

عضله وستوس لترالیس (Vastus Lateralis – عضله پهن کناری)  یکی از عضلات مهم اندام تحتانی است که نقش حیاتی در حرکات روزمره و فعالیت‌های ورزشی دارد. این عضله به عنوان بزرگترین عضو گروه عضلانی چهارسر رانی، مسئول اصلی اکستنشن زانو و ثبات این مفصل است.

در این مقاله، ابتدا به معرفی این عضله و محل قرارگیری آن در بدن خواهیم پرداخت. سپس، سر ثابت و سر متحرک، سیستم عصب‌رسانی و سیستم خون‌رسانی این عضله را به تفصیل بررسی خواهیم کرد. در ادامه، عملکرد عضله پهن کناری از نظر آناتومی و بیومکانیک مورد بحث قرار خواهد گرفت. همچنین، به آسیب‌های شایع این عضله، دلایل بروز آن‌ها و راه‌های پیشگیری خواهیم پرداخت. در نهایت، بهترین حرکات ورزشی برای تقویت عضله پهن کناری را که توسط دکتر حوصله مورد تایید قرار گرفته اند را معرفی خواهیم کرد.

عضله وستوس لترالیس  چیست؟

وستوس لترالیس یا عضله پهن کناری، بزرگترین و قوی‌ترین عضو گروه عضلانی چهارسر رانی است. این عضله یکپارچه، در قسمت جانبی ران قرار دارد و از نظر ساختاری، یک عضله تک‌پر محسوب می‌شود. وستوس لترالیس به همراه سه عضله دیگر چهارسر رانی، شامل رکتوس فموریس (Rectus Femoris)، وستوس اینترمدیوس (Vastus Intermedius) و وستوس مدیالیس (Vastus Medialis) مجموعه‌ای قدرتمند را تشکیل می‌دهند. این عضله با منشأ گسترده‌ای از استخوان ران، از خط بین دو برجستگی تا برجستگی بزرگ و لب جانبی خط زبر امتداد می‌یابد.

الیاف عضلانی وستوس لترالیس به سمت پایین همگرا شده و به تاندون چهارسر رانی می‌پیوندند. این تاندون در نهایت به کشکک زانو و از طریق رباط کشککی به برجستگی درشت‌نی متصل می‌شود. ساختار آناتومیکی منحصر به فرد این عضله، آن را به یکی از مهم‌ترین اجزای مکانیکی اندام تحتانی تبدیل کرده است. وستوس لترالیس نقش حیاتی در حرکات روزمره مانند راه رفتن، دویدن و بلند شدن از حالت نشسته ایفا می‌کند. این عضله همچنین در ثبات مفصل زانو و حفظ تعادل بدن در حین فعالیت‌های فیزیکی نقش مهمی دارد. از نظر فیزیولوژیکی، وستوس لترالیس عمدتاً از فیبرهای عضلانی نوع II تشکیل شده که به آن قابلیت تولید نیروی زیاد در مدت زمان کوتاه را می‌دهد. این ویژگی، عضله پهن کناری را برای فعالیت‌های انفجاری و قدرتی بسیار مناسب می‌سازد.

محل قرارگیری عضله وستوس لترالیس

عضله وستوس لترالیس در بخش جانبی ران قرار دارد و بخش عمده‌ای از حجم خارجی ران را تشکیل می‌دهد. این عضله از ناحیه فوقانی استخوان ران شروع شده و تا زانو امتداد می‌یابد. در سطح سطحی، وستوس لترالیس توسط نوار کشنده پهن نیام (تنسور فاسیا لاتا) و عضله سرینی بزرگ (گلوتئوس مکسیموس) پوشیده شده است. در قسمت عمقی، این عضله با استخوان ران و عضله پهن میانی وستوس اینترمدیوس مجاورت دارد.

در بخش قدامی-داخلی، وستوس لترالیس با عضله راست رانی (رکتوس فموریس) هم‌مرز است، در حالی که در قسمت خلفی-داخلی با تیغه بین عضلانی جانبی، عصب سیاتیک و عضله دوسر رانی (بایسپس فموریس) مجاورت دارد. این موقعیت آناتومیکی به وستوس لترالیس اجازه می‌دهد تا نقش مهمی در حرکات ران و زانو ایفا کند. علاوه بر این، محل قرارگیری این عضله به گونه‌ای است که می‌تواند به عنوان یک نشانگر مهم در جراحی‌های ارتوپدی مورد استفاده قرار گیرد. در رویکردهای جراحی به مفصل ران و استخوان ران، وستوس لترالیس اغلب به عنوان نقطه مرجع برای دسترسی به ساختارهای عمقی‌تر استفاده می‌شود.

بررسی سر ثابت و سر متحرک  وستوس لترالیس

سر ثابت یا منشأ وستوس لترالیس دارای گستردگی قابل توجهی است. این عضله از چندین نقطه روی استخوان ران منشأ می‌گیرد. مهم‌ترین نقاط منشأ عبارتند از: خط بین دو برجستگی «intertrochanteric line»، برجستگی بزرگ «greater trochanter»، سطح جانبی خط زبر «linea aspera»، برجستگی سرینی «gluteal tuberosity» و تیغه بین عضلانی جانبی. این منشأ گسترده به عضله امکان می‌دهد تا نیروی قابل توجهی تولید کند.

سر متحرک یا محل اتصال وستوس لترالیس پیچیده‌تر است. الیاف عضلانی به سمت پایین همگرا شده و به تاندون چهارسر رانی می‌پیوندند. این تاندون به سطح جانبی کشکک «patella» متصل می‌شود.

علاوه بر این، بخشی از الیاف به صورت مستقیم به کناره جانبی کشکک متصل می‌شوند. از آنجا، الیاف وستوس لترالیس با الیاف وستوس مدیالیس ترکیب شده و رباط نگهدارنده زانو «retinacular ligament» را تشکیل می‌دهند که به کندیل‌های درشت‌نی متصل می‌شود و در نهایت کپسول قدامی زانو را می‌سازد.

این ساختار پیچیده اتصال، به وستوس لترالیس اجازه می‌دهد تا علاوه بر اکستنشن زانو، در ثبات کشکک و مفصل زانو نیز نقش مهمی ایفا کند. همچنین، این الگوی اتصال به توزیع بهتر نیرو در مفصل زانو کمک می‌کند.

سیستم عصب­رسانی وستوس لترالیس

عصب‌رسانی عضله وستوس لترالیس توسط شاخه‌های عضلانی نفوذی عصب رانی «femoral nerve» تأمین می‌شود. این عصب از ریشه‌های عصبی L2، L3 و L4 شبکه کمری منشأ می‌گیرد، با این حال، ریشه L3 نقش غالب را در عملکرد وستوس لترالیس ایفا می‌کند. عصب رانی پس از خروج از شبکه کمری، از طریق سوراخ عضله سواس بزرگ عبور کرده و وارد ناحیه ران می‌شود. در مثلث رانی، این عصب به شاخه‌های متعددی تقسیم می‌شود که یکی از آنها مسئول عصب‌دهی به وستوس لترالیس است.

الگوی عصب‌رسانی داخل عضله وستوس لترالیس به صورت چند نقطه‌ای است. این بدان معناست که چندین شاخه عصبی در نقاط مختلف وارد عضله می‌شوند. این الگو به کنترل دقیق‌تر و عملکرد بهینه عضله کمک می‌کند. نقاط ورود عصب به عضله، معمولاً در یک سوم فوقانی و میانی آن قرار دارند.

از نظر فیزیولوژیکی، فیبرهای عصبی مسئول عصب‌رسانی وستوس لترالیس عمدتاً از نوع آلفا-موتونورون‌ها هستند. این نورون‌ها مسئول فعال‌سازی فیبرهای عضلانی نوع II هستند که برای انقباضات قوی و سریع مناسب‌اند. علاوه بر این، وجود گیرنده‌های عمقی در این عضله، نقش مهمی در حس عمقی و کنترل حرکتی مفصل زانو ایفا می‌کند.

درک دقیق سیستم عصب‌رسانی وستوس لترالیس در تشخیص و مدیریت اختلالات عصبی-عضلانی مرتبط با این ناحیه بسیار حائز اهمیت است.

سیستم خون­رسانی وستوس لترالیس

خون‌رسانی اصلی عضله وستوس لترالیس توسط شریان محیطی رانی جانبی «lateral circumflex femoral artery» تأمین می‌شود. این شریان از شریان رانی عمقی «deep femoral artery» منشأ می‌گیرد و دارای سه شاخه اصلی است: شاخه صعودی، شاخه عرضی و شاخه نزولی. هر یک از این شاخه‌ها نقش مهمی در تغذیه بخش‌های مختلف وستوس لترالیس ایفا می‌کنند.

شاخه صعودی به قسمت فوقانی عضله خون‌رسانی می‌کند و در جراحی‌های مفصل ران به عنوان نشانگر آناتومیکی مهم شناخته می‌شود. شاخه عرضی، مسئول خون‌رسانی به بخش میانی عضله است، در حالی که شاخه نزولی، قسمت تحتانی وستوس لترالیس را تغذیه می‌کند.

علاوه بر این، شریان‌های سوراخ‌کننده «perforating arteries» که شاخه‌هایی از شریان رانی عمقی هستند، نیز در خون‌رسانی وستوس لترالیس نقش دارند. این شریان‌ها از تیغه بین عضلانی جانبی عبور کرده و به کمپارتمان قدامی ران دسترسی پیدا می‌کنند.

سیستم وریدی وستوس لترالیس شامل وریدهای سوراخ‌کننده ورید رانی عمقی، ورید محیطی رانی جانبی و وریدهای بی‌نام از گردش خون وریدی سطحی است. این شبکه وریدی پیچیده، خون را از عضله به سمت قلب بازمی‌گرداند.

عملکرد عضله وستوس لترالیس از نظر آناتومی

از دیدگاه آناتومیکی، عضله وستوس لترالیس نقش حیاتی در عملکرد اندام تحتانی ایفا می‌کند. این عضله به عنوان بزرگترین جزء گروه عضلانی چهارسر رانی، مسئول اصلی اکستنشن مفصل زانو است. ساختار آناتومیکی منحصر به فرد وستوس لترالیس با منشأ گسترده از استخوان ران و اتصال به کشکک و تاندون کشککی، به آن اجازه می‌دهد تا نیروی قابل توجهی را برای باز کردن زانو تولید کند.

علاوه بر اکستنشن زانو، وستوس لترالیس در ثبات مفصل زانو نیز نقش مهمی دارد. این عضله با همکاری وستوس مدیالیس، یک آپونوروز پیوسته را تشکیل می‌دهد که به پایه کشکک متصل می‌شود. انعکاس‌های این آپونوروز به صورت جانبی و داخلی گسترش یافته و به کناره‌های کشکک متصل می‌شوند. این ساختار آناتومیکی به حفظ موقعیت صحیح کشکک در شیار رانی کمک می‌کند.

وستوس لترالیس همچنین در تشکیل رباط نگهدارنده زانو مشارکت دارد. الیاف این عضله با الیاف وستوس مدیالیس ترکیب شده و این رباط را تشکیل می‌دهند که به کندیل‌های درشت‌نی متصل می‌شود و کپسول قدامی زانو را می‌سازد. این ساختار به ثبات بیشتر مفصل زانو کمک می‌کند.

از نظر آناتومیکی، وستوس لترالیس در لایه میانی تاندون چهارسر رانی قرار دارد. این موقعیت به عضله اجازه می‌دهد تا در هماهنگی با سایر اجزای چهارسر رانی عمل کند و نیروی تولید شده را به طور مؤثر به کشکک و درشت‌نی منتقل کند.

علاوه بر این، ساختار پنی‌فرم وستوس لترالیس به آن اجازه می‌دهد تا نیروی زیادی را در دامنه حرکتی محدود تولید کند، که این امر برای ثبات و قدرت زانو بسیار مهم است.

عملکرد عضله وستوس لترالیس از نظر بیومکانیک

از دیدگاه بیومکانیکی، وستوس لترالیس نقش کلیدی در حرکات اندام تحتانی ایفا می‌کند. این عضله به عنوان قوی‌ترین جزء گروه چهارسر رانی، تقریباً 40% از کل قدرت این گروه را تأمین می‌کند. در مرحله انتهایی فاز نوسان راه رفتن، وستوس لترالیس منقبض می‌شود تا زانو را برای تحمل وزن آماده کند. این عضله همراه با سایر اجزای چهارسر رانی، مسئول جذب بیشترین نیروی تولید شده در هنگام برخورد پاشنه با زمین است.

انقباض وستوس لترالیس در طول مرحله اولیه فاز ایستادن ادامه می‌یابد و بخشی از پاسخ بارگذاری را تشکیل می‌دهد. این عملکرد برای حفظ ثبات زانو و کنترل شتاب بدن حین راه رفتن ضروری است. در حین پیاده‌روی در سرازیری و پایین آمدن از پله، وستوس لترالیس به صورت اکسنتریک منقبض می‌شود تا کنترل حرکت را حفظ کند.

از نظر کینماتیک، «vastus lateralis» با ایجاد گشتاور اکستنسوری در مفصل زانو، نقش مهمی در کنترل فلکسیون زانو حین تحمل وزن دارد. این عملکرد برای جلوگیری از فروپاشی اندام تحتانی حین ایستادن و راه رفتن ضروری است.

علاوه بر این، وستوس لترالیس در کنترل حرکت کشکک نقش دارد. این عضله با ایجاد نیروی کششی جانبی بر کشکک، در تعادل با وستوس مدیالیس عمل می‌کند تا حرکت صحیح کشکک در شیار رانی را تضمین کند. این تعادل نیرو برای عملکرد بهینه مکانیسم اکستنسور زانو ضروری است.

در فعالیت‌های پرشی و دویدن، وستوس لترالیس نقش مهمی در تولید نیروی انفجاری دارد. انقباض قدرتمند این عضله به تولید نیروی عمودی لازم برای پرش کمک می‌کند و در فاز شتاب‌گیری دویدن نقش کلیدی ایفا می‌کند.

آسیب­های عضله وستوس لترالیس

عضله وستوس لترالیس به دلیل نقش مهمش در حرکات اندام تحتانی، مستعد آسیب‌های متنوعی است. یکی از شایع‌ترین آسیب‌ها، کشیدگی عضلانی است که می‌تواند در اثر انقباض ناگهانی یا کشش بیش از حد رخ دهد. این آسیب معمولاً با تورم، محدودیت حرکتی و کبودی همراه است.

کوفتگی وستوس لترالیس نیز از دیگر آسیب‌های رایج است که در اثر ضربه مستقیم به عضله ایجاد می‌شود. این آسیب می‌تواند منجر به خونریزی داخل عضلانی و تشکیل هماتوم شود.

پارگی جزئی یا کامل وستوس لترالیس نیز در موارد شدیدتر ممکن است رخ دهد. این آسیب معمولاً در اثر نیروی شدید یا انقباض قوی حین فعالیت‌های ورزشی اتفاق می‌افتد و می‌تواند عملکرد عضله را به شدت مختل کند.

سندرم «iliotibial band» نیز می‌تواند بر وستوس لترالیس  تأثیر بگذارد. در این حالت، التهاب و اصطکاک بین نوار ایلیوتیبیال و کندیل خارجی فمور می‌تواند باعث تحریک و التهاب وستوس لترالیس شود.

میوزیت استخوان‌ساز «myositis ossificans» نیز یکی دیگر از عوارض احتمالی آسیب به وستوس لترالیس است. در این حالت، پس از آسیب شدید، بافت استخوانی در داخل عضله تشکیل می‌شود که می‌تواند عملکرد عضله را مختل کند.

آسیب‌های عصبی، مانند آسیب به عصب فمورال، می‌تواند منجر به ضعف یا آتروفی وستوس لترالیس شود. این امر می‌تواند عملکرد کل مکانیسم اکستنسور زانو را تحت تأثیر قرار دهد.

در موارد نادر، تومورهای عضلانی نیز ممکن است در وستوس لترالیس ایجاد شوند. این تومورها، چه خوش‌خیم و چه بدخیم، می‌توانند بر عملکرد عضله تأثیر بگذارند و نیاز به بررسی دقیق پزشکی دارند.

دلایل بروز آسیب­های وستوس لترالیس

آسیب‌های وستوس لترالیس می‌تواند به دلایل متعددی رخ دهد. یکی از عوامل اصلی، عدم تعادل عضلانی بین وستوس لترالیس و وستوس مدیالیس است. این عدم تعادل می‌تواند منجر به کشش بیش از حد وستوس لترالیس و افزایش فشار بر کشکک شود.

گرم کردن ناکافی قبل از فعالیت‌های ورزشی نیز می‌تواند زمینه‌ساز آسیب باشد. عضله سرد و انعطاف‌ناپذیر مستعد کشیدگی و پارگی است. تکنیک نادرست در حرکات ورزشی، به‌ویژه در فعالیت‌هایی مانند دویدن و پرش، می‌تواند فشار مضاعفی بر وستوس لترالیس وارد کند. همچنین، ضعف عضلانی در سایر گروه‌های عضلانی اندام تحتانی، مانند عضلات همسترینگ یا سرینی، می‌تواند باعث افزایش بار بر وستوس لترالیس شود.

تغییرات ناگهانی در شدت یا حجم تمرینات، بدون آمادگی کافی عضله، می‌تواند منجر به آسیب شود. ضمن آنکه عوامل آناتومیکی مانند اختلال در راستای اندام تحتانی، از جمله زانوی پرانتزی یا ضربدری، نیز می‌تواند بر الگوی فعالیت وستوس لترالیس تأثیر گذاشته و احتمال آسیب را افزایش دهد.

بهترین حرکات برای تقویت عضله وستوس لترالیس

تقویت وستوس لترالیس برای بهبود عملکرد اندام تحتانی ضروری است. اسکات (چمباتمه) یکی از موثرترین حرکات برای این منظور است. انجام اسکات با پاهای باز و پنجه‌های رو به بیرون، فعالیت وستوس لترالیس را افزایش می‌دهد.

پرس پا (leg press)

حرکت مناسبی است به‌ویژه اگر با زاویه پای بازتر انجام شود. این حرکت فشار کمتری بر ستون فقرات وارد می‌کند و برای افرادی با محدودیت‌های کمری مناسب‌تر است.

بالا رفتن از پله (step-ups) و پایین آمدن کنترل شده

وستوس لترالیس را به‌طور موثری درگیر می‌کند. این حرکت همچنین تعادل و هماهنگی را بهبود می‌بخشد.

لانژ جانبی (side lunge)

حرکت ایده‌آلی است که علاوه بر وستوس لترالیس، عضلات سرینی را نیز تقویت می‌کند.

اکستنشن زانو با دستگاه (leg extension) با تاکید بر انقباض در انتهای حرکت

این حرکت، به خوبی عضله وستوس لترالیس را هدف قرار می‌دهد. انجام این تمرین با چرخش خارجی اندک پا، فعالیت عضله پهن کناری را افزایش می‌دهد.

پرش جانبی کنترل شده (controlled lateral jumps)

پرش جانبی برای تقویت عضله پهن کناری و بهبود ثبات جانبی زانو مفید است.

رفرنس:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532309/

https://radiopaedia.org/articles/vastus-lateralis-muscle

https://www.verywellhealth.com/vastus-lateralis-anatomy-function-and-rehabilitation-4769072

https://teachmeanatomy.info/encyclopaedia/v/vastus-lateralis/

https://www.healthline.com/human-body-maps/vastus-lateralis-muscle#1

جدول: