معرفی عضله نیم‌غشایی

عضله نیم‌غشایی (Semimembranosus) یکی از عضلات مهم گروه همسترینگ است که در بخش خلفی ران قرار دارد. این مقاله از بنیاد سلامت دکتر حوصله به بررسی ویژگی‌های مختلف این عضله می‌پردازد. در ابتدا، به معرفی موقعیت آناتومیک و اتصالات عضله پرداخته می‌شود. سپس، سیستم عصب‌رسانی و خون‌رسانی آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در ادامه، عملکرد این عضله از دیدگاه آناتومی و بیومکانیک توضیح داده می‌شود. همچنین، به آسیب‌های شایع این عضله و دلایل بروز آن‌ها اشاره خواهد شد. در پایان، تمرینات مناسب برای تقویت عضله سمی‌ممبرانوسوس معرفی می‌شوند تا از بروز آسیب‌ها جلوگیری شود و عملکرد بهینه آن حفظ گردد.

عضله سمی‌ممبرانوسوس چیست؟

عضله سمی‌ممبرانوسوس یکی از عضلات مهم گروه «همسترینگ» است که در قسمت خلفی ران قرار دارد. این عضله به دلیل داشتن تاندون پهن و غشایی شکل در محل اتصال به این نام خوانده می‌شود. «سمی‌ممبرانوسوس» در مقایسه با دو عضله دیگر همسترینگ، یعنی «سمی‌تندینوسوس (semitendonisus)» و «بایسپس فموریس (biceps femoris) »، عمیق‌تر، پهن‌تر و مسطح‌تر است.

این عضله از نظر ساختاری، در قسمت میانی ران به یک بخش گوشتی تبدیل می‌شود و فیبرهای آن به صورت مایل به سمت داخل و پایین جهت‌گیری می‌کنند. عضله سمی‌ممبرانوسوس از گروه عضلات دو مفصلی محسوب می‌شود، زیرا از مفصل ران تا زانو امتداد می‌یابد.

این ویژگی به آن امکان می‌دهد تا در حرکات مختلف هر دو مفصل نقش داشته باشد. «سمی‌ممبرانوسوس» بخشی از دیواره فوقانی-داخلی «حفره پوپلیتئال» را تشکیل می‌دهد و ارتباط نزدیکی با ساختارهای عصبی-عروقی این ناحیه دارد.

محل قرارگیری عضله سمی‌ممبرانوسوس

عضله سمی‌ممبرانوسوس در «کمپارتمان خلفی ران» واقع شده است. این عضله در بخش داخلی گروه «همسترینگ» قرار دارد و نسبت به «سمی‌تندینوسوس» در لایه عمیق‌تری جای گرفته است. از نظر موقعیت آناتومیک، «سمی‌ممبرانوسوس» در سطح سطحی نسبت به عضله «ادداکتور مگنوس (adductor magnus)» و در سطح عمقی نسبت به «سمی‌تندینوسوس» قرار می‌گیرد.

در قسمت فوقانی، این عضله توسط «گلوتئوس ماکسیموس (gluteus maximus)» پوشیده شده و در مجاورت داخلی «ادداکتور مینیموس (adductor minimus)» است. در ناحیه میانی ران، «سمی‌ممبرانوسوس» در سمت داخل «بایسپس فموریس (biceps femoris)» قرار دارد. در انتهای تحتانی، این عضله از روی «سر داخلی گاستروکنمیوس» عبور کرده و به سمت داخل آن می‌رود. لبه خارجی «سمی‌ممبرانوسوس» بخشی از دیواره فوقانی-داخلی «حفره پوپلیتئال» را تشکیل می‌دهد که این موقعیت اهمیت بالینی دارد.

بررسی سر ثابت و سر متحرک عضله سمی‌ممبرانوسوس

عضله سمی‌ممبرانوسوس عضله‌ای طویل و حجیم در قسمت خلفی داخلی ران است که از طریق تاندون‌های قوی به استخوان‌های لگن و ساق پا متصل می‌شود.

این سر  از طریق یک تاندون پهن و قوی از سطح خلفی-خارجی برجستگی «ایسکیال» (Ischial tuberosity) منشا می‌گیرد. این برجستگی استخوانی در قسمت تحتانی-خلفی استخوان بی‌نام قرار دارد و محل اتصال عضلات مختلف ناحیه لگن و ران است. جالب توجه است که تاندون سر ثابت عضله سمی‌ممبرانوسوس، نسبت به تاندون عضلات دوسر رانی و نیم‌وتری، در موقعیت فوقانی‌تری  قرار دارد.

این سر  از طریق یک تاندون مشترک با عضله نیم‌وتری، به قسمت خلفی-داخلی «کوندیل داخلی» استخوان درشت ساق (Medial condyle of tibia) متصل می‌شود. این اتصال در قسمت خلفی-داخلی زانو، درست در زیر مفصل زانو قرار دارد.

اهمیت بالینی محل اتصال سر ثابت و سر متحرک

• نیروی تولید شده توسط انقباض عضله سمی‌ممبرانوسوس، از طریق این دو نقطه اتصال به استخوان‌ها منتقل می‌شود و موجب حرکت در مفاصل ران و زانو می‌شود.
• محل اتصال سر ثابت و سر متحرک، در تعیین محور حرکتی و دامنه حرکتی عضله سمی‌ممبرانوسوس نقش اساسی ایفا می‌کنند.
• آسیب‌های ورزشی مانند کشیدگی و پارگی عضله سمی‌ممبرانوسوس ، اغلب در نزدیکی محل اتصال تاندون‌ها به عضله یا استخوان رخ می‌دهند.

سیستم عصب­رسانی عضله سمی‌ممبرانوسوس

عصب‌رسانی عضله سمی‌ممبرانوسوس توسط «بخش تیبیال عصب سیاتیک» انجام می‌شود. این عصب‌دهی از طریق «ریشه‌های عصبی» L5، S1 و S2 صورت می‌گیرد. «عصب سیاتیک» که بزرگترین عصب بدن انسان است، از «شبکه ساکرال» منشأ می‌گیرد و شامل تقسیمات قدامی ریشه‌های عصبی L4 تا S3 است.

بخش تیبیال این عصب، علاوه بر سمی‌ممبرانوسوس ، مسئول عصب‌دهی به «سمی‌تندینوسوس» و «سر بلند بایسپس فموریس» نیز است. مسیر «عصب سیاتیک» در امتداد سطح خارجی عضله سمی‌ممبرانوسوس است تا به «رأس حفره پوپلیتئال» برسد. در این نقطه، عصب به دو شاخه «تیبیال» و «پرونئال مشترک» تقسیم می‌شود.

شاخه‌های عصبی که وارد عضله سمی‌ممبرانوسوس می‌شوند، حاوی «رشته‌های حرکتی» برای کنترل انقباض عضله و «رشته‌های حسی» برای انتقال اطلاعات وضعیتی و کششی به سیستم عصبی مرکزی هستند. این ساختار عصبی پیچیده، عملکرد دقیق و هماهنگ عضله سمی‌ممبرانوسوس را در حرکات مختلف تضمین می‌کند.

«گیرنده‌های عمقی» موجود در عضله سمی‌ممبرانوسوس، شامل «دوک‌های عضلانی» و «اندام‌های وتری گلژی»، نقش مهمی در «حس عمقی» و کنترل حرکتی دارند. این گیرنده‌ها اطلاعات مربوط به طول عضله، سرعت تغییر طول و تنش عضلانی را به «نخاع» و «مراکز بالاتر عصبی» ارسال می‌کنند.

«رفلکس کششی» عضله سمی‌ممبرانوسوس ، که توسط دوک‌های عضلانی تحریک می‌شود، نقش مهمی در حفظ ثبات مفصل زانو و تنظیم خودکار تون عضلانی دارد. این رفلکس از طریق «مسیر تک سیناپسی» در نخاع اعمال می‌شود.

سیستم خون­رسانی عضله سمی‌ممبرانوسوس

خون­رسانی عضله سمی‌ممبرانوسوس عمدتا توسط شریان‌های فمورال و پوپلیتئال تامین می­شود. البته باید توجه داشت که شریان گلوتئال تحتانی نیز قسمت پروگزیمال عضله را تامین می کند.

عملکرد عضله سمی‌ممبرانوسوس از نظر آناتومی

عضله سمی‌ممبرانوسوس، به عنوان یکی از اعضای گروه «همسترینگ»، نقش مهمی در عملکرد حرکتی اندام تحتانی ایفا می‌کند. این عضله به دلیل موقعیت آناتومیکی خاص خود، که از «مفصل ران» تا «مفصل زانو» امتداد می‌یابد، جزو عضلات «دو مفصلی» محسوب می‌شود.

در «مفصل ران»، عضله سمی‌ممبرانوسوس به عنوان یک «اکستنسور» قوی عمل می‌کند. این عملکرد به معنای «باز کردن مفصل ران» یا به عبارت دیگر، حرکت دادن ران به سمت عقب است. این حرکت در فعالیت‌هایی مانند «راه رفتن»، «دویدن» و «بالا رفتن از پله» نقش اساسی دارد. علاوه بر این، سمی‌ممبرانوسوس در «چرخش داخلی ران» نیز مشارکت می‌کند، که این عمل زمانی رخ می‌دهد که «مفصل ران» در حالت اکستنشن کامل قرار دارد.

در «مفصل زانو»، سمی‌ممبرانوسوس چندین عملکرد دارد. اولین و مهم‌ترین نقش آن، «فلکشن زانو» یا خم کردن مفصل زانو است. این حرکت در فعالیت‌هایی مانند «نشستن» و «بالا آوردن پاشنه به سمت باسن» مشهود است. همچنین، این عضله در «چرخش داخلی ساق پا» نسبت به ران، زمانی که زانو خم است، نقش دارد.

یکی دیگر از عملکردهای مهم سمی‌ممبرانوسوس ، کمک به «ثبات خلفی زانو» است. این عضله با اتصالات متعدد خود در ناحیه زانو، به خصوص از طریق «رباط مایل خلفی»، به جلوگیری از «جابجایی قدامی تیبیا» نسبت به فمور کمک می‌کند.

سمی‌ممبرانوسوس همچنین در «کنترل چرخش خارجی تیبیا» در طول «اکستنشن زانو» نقش دارد. این عمل به حفظ ثبات مفصل زانو در حین حرکات مختلف کمک می‌کند. در حالت ایستاده، سمی‌ممبرانوسوس به همراه سایر عضلات همسترینگ در «حفظ تعادل بدن» و «جلوگیری از خم شدن به جلو» نقش دارد. این عملکرد به خصوص در حفظ «پوسچر» صحیح بدن اهمیت دارد.

به‌طور کلی، عملکرد آناتومیکی پیچیده سمی‌ممبرانوسوس، ترکیبی از حرکات در مفاصل ران و زانو است که شامل «اکستنشن ران»، «فلکشن زانو»، «چرخش داخلی ران و ساق پا»، و «ثبات‌بخشی به مفصل زانو» می‌شود.

در «فاز استانس راه رفتن»، سمی‌ممبرانوسوس با کنترل «اکستنشن زانو» و «چرخش خارجی تیبیا»، به ثبات مفصل زانو کمک می‌کند. در «فاز سوینگ»، این عضله با «فلکشن زانو» و «اکستنشن ران»، به حرکت روان پا کمک می‌کند.

همچنین، سمی‌ممبرانوسوس در «کنترل اکسنتریک» حرکات زانو نقش مهمی دارد. این عملکرد به خصوص در فعالیت‌هایی مانند «پایین آمدن از پله» یا «فرود آمدن از پرش» اهمیت دارد، جایی که عضله باید به طور کنترل شده طویل شود تا از آسیب جلوگیری کند.

عملکرد عضله سمی‌ممبرانوسوس از نظر بیومکانیک

از دیدگاه بیومکانیکی، عضله سمی‌ممبرانوسوس نقش پیچیده و چند بعدی در حرکات اندام تحتانی ایفا می‌کند. این عضله به عنوان یک «عضله دو مفصلی»، دارای خصوصیات بیومکانیکی منحصر به فردی است که به آن اجازه می‌دهد انرژی را بین مفاصل ران و زانو انتقال دهد.

در مفصل ران، سمی‌ممبرانوسوس به عنوان یک «اکستنسور» عمل می‌کند. از نظر بیومکانیکی، این عضله دارای «بازوی گشتاور» نسبتا بزرگی است که به آن اجازه می‌دهد نیروی گشتاوری قابل توجهی را در صفحه ساجیتال تولید کند. این ویژگی در فعالیت‌هایی مانند «برخاستن از حالت نشسته» و «بالا رفتن از پله» اهمیت ویژه‌ای دارد.

در «مفصل زانو»، سمی‌ممبرانوسوس به عنوان یک «فلکسور» عمل می‌کند اما نقش آن فراتر از یک فلکسور ساده است. این عضله با ایجاد «نیروی برشی خلفی» بر روی «تیبیا»، به «ثبات قدامی-خلفی» زانو کمک می‌کند. این عملکرد به خصوص در مقابله با «نیروی برشی قدامی» که توسط «عضله چهارسر رانی» ایجاد می‌شود، اهمیت دارد.

از نظر «کینماتیک»، سمی‌ممبرانوسوس در «کنترل چرخش محوری» تیبیا نسبت به فمور نقش دارد. در طول «اکستنشن زانو»، این عضله به «چرخش داخلی تیبیا» کمک می‌کند که بخشی از مکانیسم «قفل شدن زانو» است.

در «سیکل راه رفتن»، سمی‌ممبرانوسوس نقش مهمی در «کنترل اکسنتریک» حرکت دارد. در «فاز استانس میانی»، این عضله به طور اکسنتریک منقبض می‌شود تا «سرعت اکستنشن زانو» را کنترل کند. این عمل به «جذب شوک» و «حفظ ثبات» زانو کمک می‌کند.

از نظر «انرژتیک»، سمی‌ممبرانوسوس در «ذخیره و آزادسازی انرژی الاستیک» نقش دارد. در طول «فاز سوینگ» راه رفتن، این عضله کشیده می‌شود و انرژی را در «عناصر الاستیک» خود ذخیره می‌کند. این انرژی در «فاز استانس اولیه» گام بعدی آزاد می‌شود و به «پیشروی بدن» کمک می‌کند. این مکانیسم به «بهره‌وری انرژتیک» در راه رفتن و دویدن کمک می‌کند.

از دیدگاه «سینتیک»، سمی‌ممبرانوسوس در تولید «گشتاور فلکسوری زانو» و «گشتاور اکستنسوری ران» نقش دارد. در فعالیت‌هایی مانند «اسکات» یا «پرش عمودی»، این عضله به تولید «نیروی عمودی» کمک می‌کند که برای «شتاب دادن به مرکز جرم بدن» ضروری است.

سمی‌ممبرانوسوس همچنین در «کنترل پوسچرال» نقش مهمی دارد. در حالت ایستاده، این عضله با ایجاد «تنش پایه» به «حفظ تعادل» و «مقاومت در برابر نیروی جاذبه» کمک می‌کند. این عملکرد به خصوص در «تنظیمات پوسچرال ظریف» اهمیت دارد.

آسیب­های عضله سمی‌ممبرانوسوس

عضله سمی‌ممبرانوسوس، به عنوان یکی از اعضای گروه «همسترینگ»، مستعد انواع مختلفی از آسیب‌ها است. شایع‌ترین آسیب این عضله، «کشیدگی» یا «استرین» است که معمولا در «اتصال میوتاندینوس» رخ می‌دهد. این آسیب بر اساس شدت به سه درجه تقسیم می‌شود: درجه 1 (خفیف)، درجه 2 (متوسط) و درجه 3 (شدید یا پارگی کامل).

«تاندینوپاتی» سمی‌ممبرانوسوس نیز از دیگر آسیب‌های شایع است که معمولا در محل اتصال تاندون به «کندیل داخلی تیبیا» رخ می‌دهد. این وضعیت می‌تواند منجر به «التهاب» و «دژنراسیون» تاندون شود.

«سندرم بورس سمی‌ممبرانوسوس-گاستروکنمیوس» یک آسیب دیگر است که در اثر «التهاب بورس» بین تاندون سمی‌ممبرانوسوس و «سر داخلی عضله دوقلو» ایجاد می‌شود.

در موارد نادر، «آوولسیون» یا جدا شدن تاندون از محل اتصال استخوانی ممکن است رخ دهد. این آسیب معمولاً در «اتصال پروگزیمال» عضله به «برجستگی ایسکیال» اتفاق می‌افتد.

«سندرم کمپارتمان» خلفی ران نیز می‌تواند بر عملکرد سمی‌ممبرانوسوس تأثیر بگذارد. این وضعیت با افزایش فشار در «کمپارتمان خلفی ران» مشخص می‌شود و می‌تواند منجر به «ایسکمی» و آسیب عضلانی شود.

دلایل بروز آسیب­های عضله سمی‌ممبرانوسوس

آسیب‌های عضله سمی‌ممبرانوسوس می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. «انقباض اکسنتریک شدید» یکی از اصلی‌ترین عوامل است، به خصوص در فعالیت‌هایی مانند «دویدن سرعتی» یا «تغییر جهت ناگهانی» که عضله تحت کشش زیادی قرار می‌گیرد.

• عدم تعادل عضلانی بین «چهارسر رانی» و گروه «همسترینگ» می‌تواند خطر آسیب را افزایش دهد.
• ضعف نسبی همسترینگ‌ها نسبت به چهارسر رانی، عضله را مستعد کشیدگی می‌کند.
• «خستگی عضلانی» نیز عامل مهمی است. در طول فعالیت‌های طولانی مدت، توانایی عضله برای جذب انرژی کاهش می‌یابد و احتمال آسیب افزایش می‌یابد.
• «انعطاف‌پذیری ناکافی» عضله سمی‌ممبرانوسوس و سایر عضلات همسترینگ می‌تواند منجر به افزایش تنش در عضله و افزایش خطر آسیب شود.
• «گرم کردن ناکافی» قبل از فعالیت‌های ورزشی یا «سرد کردن نامناسب» پس از آن می‌تواند عضله را مستعد آسیب کند.
• «تکنیک نامناسب» در اجرای حرکات ورزشی، به خصوص در فعالیت‌هایی که نیاز به «تغییر جهت سریع» یا «پرش و فرود» دارند می‌تواند فشار بیش از حد بر عضله سمی‌ممبرانوسوس وارد کند.
• «سابقه آسیب قبلی» در ناحیه همسترینگ نیز یک عامل خطر مهم برای آسیب‌های بعدی است، به خصوص اگر «توانبخشی» کامل انجام نشده باشد.

بهترین حرکات برای تقویت عضله سمی‌ممبرانوسوس

تقویت عضله سمی‌ممبرانوسوس برای بهبود عملکرد و پیشگیری از آسیب‌ها ضروری است. یکی از مؤثرترین حرکات، «فلکشن زانو» است که به صورت ایستاده یا خوابیده انجام می‌شود. در این حرکت، فرد پای خود را به سمت باسن می‌آورد، در حالی که تنه ثابت می‌ماند.

کرل همسترینگ نوردیک

حرکت دیگری است که به طور خاص سمی‌ممبرانوسوس را هدف قرار می‌دهد. در این تمرین، فرد از حالت زانو زده به آرامی به جلو خم می‌شود و سپس به وضعیت اولیه برمی‌گردد.

پل تک پا

حرکت مؤثری برای تقویت سمی‌ممبرانوسوس است. در این حرکت، فرد در حالت خوابیده به پشت، یک پا را بالا می‌آورد و با پای دیگر لگن را از زمین بلند می‌کند.

ددلیفت تک

حرکت پیشرفته‌تری است که علاوه بر تقویت سمی‌ممبرانوسوس ، به بهبود تعادل نیز کمک می‌کند. در این حرکت، فرد روی یک پا می‌ایستد و با خم کردن تنه به جلو، پای دیگر را به عقب می‌برد.

رفرنس:

https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/semimembranosus-muscle

https://teachmeanatomy.info/encyclopaedia/s/semimembranosus/

https://radiopaedia.org/articles/semimembranosus-muscle

https://www.webmd.com/a-to-z-guides/exercises-semitendinosus

جدول: