عضله سواس بزرگ (Psoas major) یکی از عضلههای مهم و قدرتمند بدن است که نقش حیاتی در حرکت، ثبات و پاسچر بدن ایفا می‌کند. این عضله بلند، ضخیم و دوکی شکل در ناحیه کمری تنه، در کنار ستون مهره‌ها و میانی عضله کوادراتوس لومبروم (Quadratus lumborum) قرار دارد. سواس بزرگ جزء عضلههای عمقی گروه ران محسوب می‌شود.
نام سواس ریشه یونانی دارد و به معنای عضله کمر است. این عضله اغلب همراه با عضله ایلیاکوس (Iliacus) در نظر گرفته می‌شود. سواس بزرگ در مسیر تحتانی-خارجی خود به سمت ران، با عضله ایلیاکوس ادغام شده و در استخوان ران (فمور) اتصال می‌یابد. این دو عضله در کنار هم، تحت عنوان عضله ایلیوسواس (Iliopsoas) شناخته می‌شوند.
عضله سواس بزرگ با منشا گسترده‌ای از زوائد عرضی تمام مهره‌های کمری، اجسام مهره‌ای T12 تا L5 و دیسک‌های بین مهره‌ای آغاز می‌شود. رشته‌های این عضله به صورت تحتانی-خارجی از لگن کوچک عبور کرده و به سمت ران امتداد می‌یابند. آن‌ها در امتداد لبه لگن و پایین‌تر از رباط اینگوینال به سمت محل اتصال ادغام شده خود در قدام ران حرکت می‌کنند.
سواس بزرگ با عملکرد خمش (Flexion) و چرخش خارجی ران در مفصل ران، خمش تنه در مفصل ران و خمش جانبی تنه، نقشی کلیدی در حرکت ایفا می‌کند. همچنین این عضله در حفظ پاسچر و ثبات ستون مهره‌ها از طریق حفظ لوردوز طبیعی کمری و کیفوز غیرمستقیم پشتی نقش دارد.
عضله سواس بزرگ چیست؟
عضله سواس بزرگ (Psoas major) یک عضله اصلی و عمقی بدن است که در ناحیه کمر و لگن قرار دارد. این عضله طویل، ضخیم و دوکی شکل، بخشی از عضلات فلکسور ران محسوب می‌شود و نقش مهمی در حرکت و ثبات تنه و اندام تحتانی ایفا می‌کند.
سواس بزرگ از ستون مهره‌های کمری و دنده دوازدهم (T12) منشا میگیرد و به صورت مورب به سمت پایین و خارج امتداد می‌یابد. این عضله از روی استخوان‌های لگن عبور کرده و در نهایت به تروکانتر کوچک (Lesser trochanter) استخوان ران متصل می‌شود. در مسیر خود، سواس بزرگ با عضله ایلیاکوس (Iliacus) ادغام شده و عضله ایلیوسواس (Iliopsoas) را تشکیل می‌دهد.
محل قرارگیری عضله سواس بزرگ
عضله سواس بزرگ (Psoas major) در موقعیتی استراتژیک در بدن قرار دارد که آن را قادر می‌سازد نقشی کلیدی در حرکت، ثبات و هماهنگی تنه و اندام تحتانی ایفا کند. این عضله در ناحیه خلفی-جانبی ستون مهره‌های کمری، بلافاصله در کنار ستون مهره‌ها واقع شده است.
از آنجایی که عضله سواس بزرگ در مجاورت ستون مهره‌ها قرار دارد، ریشه‌های شبکه کمری (Lumbar plexus) در هنگام خروج از کانال مهره‌ای، در عمق این عضله قرار می‌گیرند. شاخه‌های این شبکه عصبی از کنار خارجی عضله خارج می‌شوند.
بررسی سر ثابت و سر متحرک عضله سواس بزرگ
سواس بزرگ از سطوح قدامی زوائد عرضی (Transverse processes) تمامی مهره‌های کمری، اجسام مهره‌ای (Vertebral bodies) دنده دوازدهم (T12) تا مهره پنجم کمری (L5) و دیسک‌های بین مهره‌ای منشأ میگیرد. این منشا وسیع، کنترل و ثبات قابل توجهی را بر ستون مهره‌های کمری اعمال می‌کند.
سواس بزرگ به صورت تحتانی-خارجی به سمت حفره لگنی و ران امتداد می‌یابد. در این مسیر، رشته‌های خارجی عضله سواس بزرگ با رشته‌های عضله ایلیاکوس (Iliacus) ادغام شده و عضله ایلیوسواس (Iliopsoas) را تشکیل می‌دهند. ایلیوسواس از زیر رباط اینگوینال (Inguinal ligament) و قدام کپسول مفصل ران عبور کرده و با اتصال به تروکانتر کوچک (Lesser trochanter) استخوان ران، محل اتصال نهایی خود را می‌یابد.
در ناحیه شکم، سواس بزرگ با ساختارهای متعددی در فضای خلف صفاقی (Retroperitoneal) مرتبط است. ورید اجوف تحتانی (Inferior vena cava) در سمت راست و آئورت شکمی (Abdominal aorta) در سمت چپ عضله قرار دارند. تنه سمپاتیک (Sympathetic trunk) و غدد لنفاوی آئورتی نیز در موقعیت میانی نسبت به سواس بزرگ هستند.
سیستم عصبرسانی سواس بزرگ
عضله سواس بزرگ توسط شاخه‌های عصبی ناشی از شبکه کمری (Lumbar plexus) عصب‌دهی می‌شود. شبکه کمری یک شبکه عصبی پیچیده است که از شاخه‌های قدامی (Anterior rami) اعصاب نخاعی L1 تا L3 تشکیل می‌شود. این شبکه عصبی، عصبرسانی به عضلههای قدامی و میانی ران، از جمله سواس بزرگ را بر عهده دارد.
با توجه به موقعیت عضله سواس بزرگ در مجاورت ستون مهره‌های کمری، ریشه‌های شبکه کمری در هنگام خروج از کانال مهره‌ای، در عمق این عضله مدفون می‌شوند. شاخه‌های عصبی مختص به سواس بزرگ، از کنار خارجی عضله خارج شده و تارهای عضلانی آن را عصب‌دهی می‌کنند.
این شاخه‌های عصبی حاوی آکسون‌های حرکتی (Motor axons) هستند که پیام‌های عصبی را از سیستم عصبی مرکزی به عضله منتقل می‌کنند و موجب انقباض تارهای عضلانی و ایجاد حرکت می‌شوند. همچنین، آکسون‌های حسی (Sensory axons) موجود در این شاخه‌های عصبی، اطلاعات حسی مربوط به کشش، طول و وضعیت عضله را به سیستم عصبی مرکزی بازگردانده و در تنظیم حرکت و حفظ پاسچر نقش دارند.
سیستم خونرسانی سواس بزرگ
سیستم خونرسانی عضله سواس بزرگ مواد مغذی و اکسیژن لازم را برای متابولیسم سلول‌های عضلانی فراهم می‌کند و محصولات زائد متابولیک را از بافت عضله دور می‌سازد. شریان ایلیولومبار (Iliolumbar artery)، که شاخه‌ای از شریان ایلیاک داخلی (Internal iliac artery) است، نقش اصلی را در خونرسانی به عضله سواس بزرگ ایفا می‌کند. این شریان، شاخه کمری (Lumbar branch) خود را به درون عضله ارسال می‌کند که مسئول تامین خون بخش اعظم عضله است.
علاوه بر شریان ایلیولومبار، شاخه‌های عروقی کوچک‌تری نیز از سایر شریان‌های مجاور، مانند شریان‌های کمری (Lumbar arteries) و شریان ایلیاک خارجی (External iliac artery)، در خونرسانی به بخش‌هایی از عضله سواس بزرگ مشارکت می‌کنند.
خون از طریق شبکه‌ای از مویرگ‌ها به درون بافت عضله نفوذ می‌کند و تبادلات مواد را با سلول‌های عضلانی انجام می‌دهد. پس از آن، خون بازگشتی از طریق شبکه وریدی عضله جمع‌آوری شده و توسط ورید ایلیولومبار (Iliolumbar vein) و ورید ایلیاک داخلی (Internal iliac vein) از عضله خارج می‌شود.
عملکرد عضله سواس بزرگ از نظر آناتومی
عضله سواس بزرگ نقش مهمی در اتصال بخش‌های مختلف بدن دارد. این عضله، همراه با ایلیوسواس، عامل اصلی فلکشن مفصل ران است. انقباض یک‌طرفه آن در حرکات جانبی و انقباض دوطرفه در بالا آوردن تنه مؤثر است. سواس با رباط کمانی داخلی، دیافراگم و فاشیای اندوتوراسیک ارتباط دارد و بر تعادل عملکرد تنفسی تاثیر می‌گذارد.
فاشیای آن با فاشیای پایه دیافراگم و رباط طولی قدامی پیوستگی دارد. همچنین، با فاشیای عمقی کف لگن، تاندون مشترک، عضله عرضی شکم و مایل داخلی مرتبط است. این ارتباطات باعث می‌شود سواس بر عملکردهای کف لگن، تعادل حرکات آن با ریتم دیافراگم، و زهکشی وریدی و لنفاوی شکم، لگن و اندام‌های تحتانی تاثیرگذار باشد.
عملکرد عضله سواس بزرگ از نظر بیومکانیک
سواس بزرگ با ارتباطات فاشیایی، بخش‌های مختلف بدن را متصل می‌کند. همراه با ایلیوسواس، عامل اصلی فلکشن مفصل ران است. انقباض یک‌طرفه در حرکات جانبی و دوطرفه در بالا آوردن تنه مؤثر است. با رباط کمانی داخلی، دیافراگم و فاشیای اندوتوراسیک ارتباط دارد و بر تعادل تنفسی تأثیر می‌گذارد.
از نظر بیومکانیکی، سواس بزرگ موجب فلکشن، اداکشن و چرخش خارجی ران می‌شود. در وضعیت ایستاده، بر لگن و ستون مهره‌های کمری اثر می‌گذارد. در وضعیت نشسته، تثبیت‌کننده ستون مهره‌هاست. در راه رفتن، در شروع فلکشن ران و انتهای نوسان فعال می‌شود. با ایجاد نیروهای فشاری و برشی، بر حرکت و ثبات ساختارها تأثیر گذاشته و در حفظ و کنترل قوس کمری نقش دارد.
آسیبهای عضله سواس بزرگ
عضله سواس بزرگ می‌تواند دچار آسیبهای متعددی به شرح زیر شود که عملکرد آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد:
- تغییر در اندازه و تقارن: بخش‌های فوقانی قطر کمتری نسبت به بخش‌های تحتانی دارند. در افراد با کمردرد مزمن، سطح مقطع عرضی بزرگتر است.
- تغییر در ترکیب فیبرهای عضلانی: عمدتاً از فیبرهای نوع IIA (حدود 59%) تشکیل شده، اما ترکیب در سطوح مختلف متفاوت است که می‌تواند به عدم تعادل عملکردی منجر شود.
- آبسه‌های پیوژنیک: اغلب ثانویه به عفونت‌های روده‌ای مانند بیماری کرون، آپاندیسیت، یا دیورتیکولیت.
- تومورها: تومورهای اولیه نادر هستند، اما مواردی از لیپوسارکوما، فیبروسارکوما و لیومیوسارکوما گزارش شده. بدخیمی‌های ثانویه نیز ممکن است رخ دهد.
- سایر شرایط: فیبروز رتروپریتونئال، کلسیفیکاسیون عضلانی و رابدومیولیز.
- التهاب و تحریک: می‌تواند منجر به فشار بر دیسک‌های توراسیک و لومبار و فشردگی شاخه‌های عصبی شبکه کمری شود.
- اسپاسم: می‌تواند حرکت دیافراگم را محدود کرده و باعث هایپرلوردوز شود.
علائم بالینی شامل مشکل در راه رفتن و حفظ وضعیت عمودی است. نشستن طولانی مدت می‌تواند باعث کوتاهی یا گرفتگی عضله شود.
سطح مقطع عرضی سواس با کیفیت وضعیت بدن ارتباط دارد و می‌تواند نشانگر سارکوپنی باشد. داده‌های کمی از اسکن‌های CT سواس ارتباطی را با نتایج بالینی متنوع نشان می‌دهد، به طوری که مقدار کم سواس می‌تواند پیش‌بینی کننده عوارض یا مرگ و میر باشد. کیفیت عضله سواس همچنین با کفایت تغذیه‌ای در بیماران بستری ارتباط دارد.
دلایل بروز آسیبهای سواس بزرگ
عضله سواس بزرگ به دلیل موقعیت آناتومیکی خاص و عملکرد چندگانه‌اش، مستعد آسیبهای متنوعی است. شناخت دلایل بروز این آسیب‌ها برای پیشگیری و مدیریت بهتر آن‌ها ضروری است.
- عدم تعادل بیومکانیکی: تفاوت در اندازه و قدرت بخش‌های مختلف عضله سواس بزرگ.
- تغییرات در ترکیب فیبرهای عضلانی: توزیع نامتعادل فیبرهای نوع I و IIA در طول عضله.
- استرس مکانیکی مزمن: نشستن طولانی مدت یا ایستادن بیش از حد می‌تواند باعث کوتاهی یا کشیدگی مداوم عضله سواس شود.
- اختلالات سیستمیک: بیماری‌هایی مانند سیروز کبدی، دیابت نوع 2 و بیماری‌های قلبی-عروقی می‌توانند بر کیفیت و عملکرد عضله سواس تاثیر بگذارند. این شرایط می‌توانند منجر به آتروفی در عضله شوند.
- عفونت‌های مجاور: التهابات روده‌ای مانند بیماری کرون، آپاندیسیت یا دیورتیکولیت می‌توانند به عضله سواس گسترش یابند و باعث تشکیل آبسه شوند.
- تروماهای مستقیم یا غیرمستقیم: ضربات مستقیم به ناحیه شکم یا کمر، یا آسیبهای ناشی از حرکات ناگهانی و شدید می‌توانند باعث پارگی یا کشیدگی عضله سواس شوند.
- اختلالات عصبی-عضلانی: آسیب به شبکه عصبی کمری یا اختلال در عصبرسانی به عضله سواس می‌تواند منجر به ضعف، آتروفی یا اسپاسم این عضله شود.
- تغییرات هورمونی: نوسانات هورمونی، به ویژه در دوران بارداری یا یائسگی می‌تواند بر انعطاف‌پذیری و قدرت عضله سواس تاثیر بگذارد.
- اختلالات متابولیک: شرایطی مانند سارکوپنی (از دست دادن توده عضلانی) که با افزایش سن یا بیماری‌های مزمن رخ می‌دهد، می‌تواند کیفیت و عملکرد عضله سواس را کاهش دهد.
- عدم تعادل در سیستم اتونومیک: ارتباط بین زاویه لوردوز کمری و میزان تیلت لگنی با تعادل بین سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌تواند بر عملکرد عضله سواس تاثیر بگذارد.
- فاکتورهای روانی-جسمی: استرس مزمن و اختلالات خلقی می‌توانند بر تون عضلانی و الگوهای حرکتی تأثیر بگذارند.
- تغییرات در ساختار فاشیایی: اختلال در پیوستگی فاشیای عضله سواس با ساختارهای مجاور مانند دیافراگم و کف لگن می‌تواند بر عملکرد و سلامت عضله تاثیر بگذارد.
- اختلالات تغذیه‌ای: کمبود مواد مغذی ضروری برای سلامت عضلانی می‌تواند منجر به ضعف و آسیب‌پذیری عضله سواس شود.
- تغییرات در الگوهای حرکتی: تغییر در نحوه راه رفتن، دویدن یا انجام فعالیت‌های روزمره می‌تواند فشار غیرطبیعی بر عضله سواس وارد کند و آن را مستعد آسیب نماید.
بهترین حرکات برای تقویت عضله سواس بزرگ
تقویت عضله سواس بزرگ می‌تواند به بهبود عملکرد در فعالیت‌هایی مانند دویدن، بالا رفتن از پله، پارو زدن و پرش کمک کند. در ادامه، تمرینات پیشرفته‌ای برای تقویت این عضله معرفی می‌شوند:
بالا آوردن پا در حالت آویزان با وزنه مچ پا
- وزنه‌های مچ پا را ببندید.
- از میله بارفیکس آویزان شوید.
- پاها را با زانوهای صاف تا حد امکان بالا بیاورید.
پل زدن با مارش یک پا و مقاومت کش
- به پشت دراز بکشید و یک کش مقاومتی دور پاها ببندید.
- لگن را بالا بیاورید تا بدن خط مستقیمی تشکیل دهد.
- یک پا را با مقاومت کش به سمت سینه بالا بیاورید.
حرکت قایق (V-Up) با چرخش
- به پشت دراز بکشید، دست‌ها را بالای سر دراز کنید.
- همزمان پاها و بالاتنه را بلند کرده و در حالت V قرار بگیرید.
- در این وضعیت، بالاتنه را به سمت راست و چپ بچرخانید.
پایک معلق با تی‌آر‌ایکس (TRX Pike)
- پاها را در حلقه‌های TRX قرار دهید و در وضعیت شنا دراز بکشید.
- با انقباض عضلات شکم، لگن را بالا ببرید تا بدن شکل V معکوس بگیرد.
- به آرامی به حالت اولیه برگردید.
کوهنوردی معلق
- پاها را در حلقه‌های TRX قرار دهید و در وضعیت شنا قرار بگیرید.
- به نوبت زانوها را به سمت سینه بکشید، گویی در حال دویدن روی دیوار هستید.
- 30 ثانیه این حرکت را با سرعت متوسط انجام دهید.
پلانک با حرکت پا (Plank Leg Lifts)
- در وضعیت پلانک قرار بگیرید.
- یک پا را با زانوی صاف از زمین بلند کنید و 2-3 ثانیه نگه دارید.
- پا را پایین آورده و با پای دیگر تکرار کنید.
رفرنس:
Psoas major: Origins, insertions, actions, innervation | Kenhub
Psoas Major – Attachments – Actions – TeachMeAnatomy
Anatomy, Bony Pelvis and Lower Limb: Psoas Major – StatPearls – NCBI Bookshelf (nih.gov)
Psoas Muscle: What It Is, Where It Is & Anatomy (clevelandclinic.org)
Psoas major muscle: attachments, actions, innervation | GetBodySmart
Psoas Major Origin, Anatomy & Function | Body Maps (healthline.com)
5 Psoas Strengthening Exercises to Solve the Root Cause – Precision Movement
The 6 Best Psoas Muscle Exercises For A Complete Strengthening Guide (marathonhandbook.com)
7 Best Psoas Muscle Exercises: Stretch and Strengthen Your Psoas (backmusclesolutions.com)
جدول:
| محل قرارگیری | سواس بزرگ از سطوح قدامی زوائد عرضی (Transverse processes) تمامی مهره‌های کمری، اجسام مهره‌ای (Vertebral bodies) دنده دوازدهم (T12) تا مهره پنجم کمری (L5) و دیسک‌های بین مهره‌ای منشأ میگیرد. |
| سر ثابت | سواس بزرگ از سطوح قدامی زوائد عرضی منشا میگیرد. |
| سر متحرک | با اتصال به تروکانتر کوچک (Lesser trochanter) استخوان ران، محل اتصال نهایی خود را می‌یابد. |
| خونرسانی | شریان ایلیولومبار (Iliolumbar artery)، که شاخه‌ای از شریان ایلیاک داخلی (Internal iliac artery) است، نقش اصلی را در خونرسانی به عضله سواس بزرگ ایفا می‌کند. |
| عصبرسانی | عضله سواس بزرگ توسط شاخه‌های عصبی ناشی از شبکه کمری (Lumbar plexus) عصب‌دهی می‌شود. شبکه کمری یک شبکه عصبی پیچیده است که از شاخه‌های قدامی (Anterior rami) اعصاب نخاعی L1 تا L3 تشکیل می‌شود. |
| عملکرد | سواس بزرگ با ارتباطات فاشیایی، بخش‌های مختلف بدن را متصل می‌کند. همراه با ایلیوسواس، عامل اصلی فلکشن مفصل ران است. انقباض یک‌طرفه در حرکات جانبی و دوطرفه در بالا آوردن تنه مؤثر است. با رباط کمانی داخلی، دیافراگم و فاشیای اندوتوراسیک ارتباط دارد و بر تعادل تنفسی تأثیر می‌گذارد. |
