اختلال پای ضربدری یا ژنووالگوم در واقع نوعی ناهنجاری مرتبط با مفصل زانو است که مشکلات متعددی برای راه رفتن به وجود میآورد. افراد دارای پای ضربدری زانو‌های به هم چسبیده دارند و فاصله بین مچ پا بیشتر از حالت عادی خواهد بود. این ناهنجاری در فرآیند رشد برخی از کودکان رخ می‌دهد؛ اما ممکن است عوامل دیگری هم در به جود آمدن آن اثرگذار باشند. با شناخت علائم پای ضربدری و تشخیص آن در کودک، می‌توان راه‌های درمانی مختلفی را اجرا کرد.
همچنین جهت درمان زانوی ضربدری با ورزش میتوانید به سایر مقاله مربوط به پای ضربدری از سایت دکتر حوصله مراجعه کنید
علل پای ضربدری
علل پای ضربدری با توجه به وضعیت بیمار و معاینه مشخص خواهند شد. علل ژنتیکی یکی از مهمترین عوامل ناهنجاری پای ضربدری در سنین خردسالی است. عوامل دیگری مانند علل فیزیولوژیکی و علل پاتولوژیکی میتوانند باعث ایجاد این ناهنجاری شوند.
علل ژنتیکی
پای ضربدری یا ژنووالگوم، یک ناهنجاری است که در آن زانو‌ها به سمت داخل متمایل میشوند. عوامل مختلفی از جمله عوامل ژنتیکی در ایجاد این ناهنجاری نقش دارند. بیماری‌های ارثی از طریق ژن‌ها به کودک تازه متولد شده منتقل میشوند.
وراثت و سابقه خانوادگی
برخی از ژن‌ها میتوانند امکان ابتلا به پای ضربدری را افزایش دهند. این ژن‌ها میتوانند بر رشد استخوان‌ها، مفاصل و بافت‌های نرم تأثیر بگذارند و باعث ایجاد ناهنجاری در ساختار اسکلت شوند. الگوی وراثتی پای ضربدری می‌تواند پیچیده باشد و به صورت غالب یا مغلوب به ارث برسد.
اختلالات ژنتیکی نادر
برخی از اختلالات ژنتیکی نادر میتوانند باعث ایجاد پای ضربدری شوند. نرمی استخوان (راشیتیسم) به دلیل کمبود ویتامین D یا کلسیم ایجاد میشود و باعث نرمی استخوان‌ها و تغییر شکل آنها میشود. برخی از سندرم‌های ژنتیکی مانند سندرم مارفان و سندرم اهلرز دانلوس با شل بودن مفاصل و ناهنجاری‌های اسکلتی همراه هستند.
علل فیزیولوژیکی
یکی از شایع‌ترین علل فیزیولوژیکی پای ضربدری، روند رشد طبیعی کودکان است. در برخی از کودکان، به خصوص در سنین پیش‌دبستانی و اوایل دبستان، زانو‌ها به صورت طبیعی به سمت داخل متمایل میشوند. این حالت معمولاً موقتی است و با رشد کودک و قوی‌تر شدن عضلات، به‌طور خود به خود برطرف میشود.
روند رشد طبیعی در کودکان (زانوی ضربدری فیزیولوژیک)
زانوی ضربدری فیزیولوژیک معمولاً در سنین ۲ تا ۴ سالگی شروع میشود و تا سن ۷ یا ۸ سالگی به تدریج برطرف میشود. علت دقیق این پدیده هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما تصور میشود که به دلیل زاویه دار بودن استخوان‌های ساق پا در دوران کودکی باشد. با رشد کودک و قوی‌تر شدن عضلات، زاویه استخوان‌های ساق پا تغییر می‌کند و زانو‌ها به تدریج به حالت طبیعی خود باز می‌گردند.
علل پاتولوژیکی
پای ضربدری می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله عوامل پاتولوژیک رخ دهد. طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها و اختلالات میتوانند منجر به پای ضربدری شوند. بیماری‌های مختلف شکستگی، عفونت، تومور و غیره همگی جزء علل پاتولوژیکی شناخته میشوند.
بیماری‌های استخوانی (مانند راشیتیسم، نرمی استخوان)
راشیتیسم به دلیل کمبود ویتامین D یا کلسیم رخ می‌دهد و باعث نرم شدن استخوان‌ها و تغییر شکل آنها میشود.
آسیب‌ها و شکستگی‌ها
شکستگی‌های که به درستی جوش نخورده یا ترمیم نشده میتوانند باعث تغییر شکل زانو و ایجاد پای ضربدری شوند. آسیب‌های مکرر یا شدید به لیگامان‌ها و تاندون‌های اطراف زانو می‌تواند باعث ناپایداری مفصل و در نهایت تغییر شکل آن شود.
عفونت‌های استخوانی
استئومیلیت و عفونت‌های مختلف استخوانی، می‌تواند باعث تخریب استخوان و تغییر شکل آن شود.
تومور‌های استخوانی
تومور‌های خوش‌خیم و بدخیم استخوانی باعث ضعیف شدن و ایجاد پای ضربدری میشوند.
چاقی و اضافه وزن
اضافه وزن فشار زیادی بر مفاصل، از جمله زانو‌ها، وارد می‌کند. این فشار اضافی می‌تواند باعث تغییر شکل استخوان‌ها و ایجاد پای ضربدری شود. چربی اضافی به ویژه در ناحیه شکم باعث میشود مرکز ثقل بدن به سمت جلو حرکت کرده و در نتیجه فشار بیشتری بر زانو‌ها وارد شود.
ضعف عضلانی
ضعف در برخی عضلات خاص، مانند عضلات داخلی ران، می‌تواند باعث کشیده شدن زانو به سمت داخل و ایجاد پای ضربدری شود. عضلات قوی به عنوان مهارکننده‌های مفصل عمل میکنند و از حرکت بیش از حد آن جلوگیری خواهند کرد. ضعف عضلات این عملکرد را مختل کرده و باعث ایجاد ناپایداری در مفصل زانو میشود. ضعف عضلانی باعث تغییر در الگوی راه رفتن شده که به نوبه خود بر روی مفصل زانو فشار وارد کرده و احتمال ایجاد پای ضربدری را افزایش می‌دهد.
اختلالات عصبی عضلانی
فلج مغزی می‌تواند باعث ضعف عضلانی، اسپاسم و تغییر در تون عضلانی شود که همگی میتوانند به ایجاد پای ضربدری کمک میکنند. دیستروفی عضلانی باعث تحلیل رفتن تدریجی عضلات میشود و می‌تواند به ضعف شدید آنها و در نتیجه ایجاد پای ضربدری منجر شود. برخی دیگر از اختلالات عصبی مانند بیماری پارکینسون و مولتیپل اسکلروزیس هم با ایجاد ضعف عضلانی و اختلال در تعادل، به ایجاد پای ضربدری کمک میکنند.
علائم پای ضربدری
علائم پای ضربدری به شما کمک میکنند تا ایجاد این مشکل در کودک خود را متوجه شوید. علائم ممکن است ظاهری یا عملکردی باشند. علائم ظاهری در نحوه راه رفتن و شکل قرارگیری پا‌ها کاملاً مشخص هستند. گاهی با بررسی علائم عملکردی متوجه میشوند که فرد دچار پای ضربدری خفیفی شده و باید درمانش مورد توجه قرار بگیرد.
علائم ظاهری
علائم ظاهری پای ضربدری را می‌توان به سادگی با چشم تشخیص دارد. در افراد مبتلا به ناهنجاری پای ضربدری پا‌ها به سمت داخل خم میشوند.
زانو‌های ضربدری به وضوح قابل مشاهده
زمانی که فرد روبروی شما ایستاده زانو‌هایش از حالت طبیعی به هم نزدیک‌تر هستند. فاصله قوزک پا در این افراد بیشتر از حالت طبیعی است و در برخی موارد بیش از ۱۰ سانت است.
تغییر در راه رفتن
افراد مبتلا به پای ضربدری به گونه خاصی راه می‌روند که با افراد عادی متفاوت است. این بیماران اغلب برای جبران این ناهنجاری، راه رفتن خاصی را در نظر میگیرند. این تغییرات در راه رفتن شامل موارد زیر است:
- لنگیدن: برای کاهش فشار بر روی زانو‌ها، فرد هنگام راه رفتن کمی لنگ می‌زند.
- چرخش لگن: برای حفظ تعادل، لگن به سمت داخل یا خارج چرخش پیدا می‌کند.
- چرخش مچ پا: مچ پا‌ها به سمت بیرون می‌چرخند تا فرد بتواند وزن بدن را به طور مناسب تحمل کند.
زانو درد
درد زانو یکی دیگر از علائم شایع پای ضربدری است. این درد به دلایل مختلفی رخ می‌دهد، از جمله:
- افزایش فشار بر روی مفصل زانو: ناهنجاری در ساختار زانو باعث میشود فشار بیشتری بر روی غضروف‌ها و رباط‌های زانو وارد شود.
- سایش غضروف: در طولانی مدت، افزایش فشار بر روی غضروف‌ها می‌تواند باعث سایش آنها و ایجاد آرتروز شود.
- التهاب تاندون‌ها: تاندون‌های اطراف زانو در اثر فشار و کشش بیش از حد، ملتهب میشوند.
خستگی زودرس در پا‌ها
افراد مبتلا به پای ضربدری اغلب از خستگی زودرس پا‌ها شکایت دارند. این خستگی به دلیل تلاش عضلات برای جبران ناهنجاری زانو و حفظ تعادل ایجاد میشود. همچنین، درد ناشی از پای ضربدری نیز می‌تواند باعث کاهش فعالیت فیزیکی و در نتیجه خستگی زودرس شود.
علائم عملکردی
پای ضربدری علاوه بر تغییرات ظاهری، می‌تواند علائم عملکردی متعددی را نیز به همراه داشته باشد که در انجام فعالیت‌های روزمره و ورزشی اختلال ایجاد می‌کند.
مشکل در دویدن و پریدن
به دلیل فشار نامتعادلی که به مفصل زانو وارد میشود، هنگام دویدن و پریدن درد شدیدی در ناحیه زانو احساس میشود. به دلیل درد و ناپایداری، فرد نمی‌تواند با حداکثر قدرت و سرعت خود بدود یا بپرد.
عدم تعادل
برای کاهش فشار بر روی زانو‌ها و کاهش درد، فرد هنگام راه رفتن لنگ می‌زند. حفظ تعادل بر روی یک پا برای افراد مبتلا به پای ضربدری دشوار است. به دلیل ناپایداری مفاصل، فرد احساس ناامنی و ترس از افتادن در هنگام حرکت دارد.
سایش زودرس مفاصل
فشار مداوم و نامتعادل بر روی مفصل زانو باعث سایش غضروف‌ها و در نتیجه ایجاد آرتروز زودرس میشود. در موارد شدید، پای ضربدری می‌تواند به تخریب کامل مفصل زانو منجر شود.
تشخیص پای ضربدری
برای تشخیص دقیق زانوی ضربدری، پزشک متخصص ارتوپد ابتدا سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی کاملی از شما انجام می‌دهد. در این معاینه، پزشک به نحوه راه رفتن شما دقت کرده و از شما می‌خواهد در وضعیت‌های مختلف قرار بگیرید. یکی از علائم بارز زانوی ضربدری، چسبیدن زانو‌ها به هم و فاصله گرفتن مچ پا‌ها از هم هنگام دراز کشیدن به پشت است. همچنین، شاید پزشک برای تأیید تشخیص و بررسی تغییرات استخوانی، درخواست انجام رادیوگرافی (اشعه ایکس)، سی تی اسکن یا ام آر آی از پا‌های شما کند. تصاویر رادیولوژی به پزشک کمک می‌کند تا محل دقیق مشکل و میزان پیشرفت بیماری را مشخص کند.
درمان پای ضربدری
درصورتی که ناهنجاری پای ضربدری به صورت خودکار تا سنین ۶ یا ۷ سالگی از بین نرفتند باید به فکر روش‌های درمان باشید. روش‌های درمانی مختلفی برای حل این مشکل وجود دارد که پزشک با توجه به وضعیت بیمار روش‌های غیر جراحی یا جراحی استخوان و تعویض مفصل را پیشنهاد می‌دهد.
درمان‌های غیر جراحی
خوشبختانه، در بسیاری از موارد، می‌توان این عارضه را بدون نیاز به جراحی درمان کرد. درمان‌های غیر جراحی معمولاً برای کودکان و نوجوانانی که هنوز در حال رشد هستند و همچنین بزرگسالانی که موارد خفیف تا متوسطی از این عارضه را دارند، توصیه میشود.
فیزیوتراپی و ورزش درمانی
فیزیوتراپی نقش بسیار مهمی در درمان پای ضربدری دارد. تمرینات ورزشی خاص میتوانند به تقویت عضلات اطراف زانو و بهبود تعادل کمک کنند. فیزیوتراپیست‌ها معمولاً تمریناتی را تجویز میکنند که به تقویت عضلات داخلی ران و باسن کمک می‌کند و به این ترتیب به اصلاح وضعیت زانو کمک خواهد کرد.
استفاده از بریس و آتل
بریس‌ها و اتل‌های مخصوص میتوانند به عنوان یک ابزار حمایتی برای زانو عمل کرده و به تدریج زاویه انحراف زانو را اصلاح کنند. این ابزار‌ها معمولاً برای کودکان و نوجوانانی که هنوز صفحات رشد فعال دارند، مؤثرتر هستند.
کاهش وزن (در صورت چاقی)
چاقی یکی از عوامل مهم در ایجاد و تشدید پای ضربدری است. کاهش وزن می‌تواند فشار روی مفاصل زانو را کاهش داده و به بهبود وضعیت کمک کند. یک رژیم غذایی سالم و برنامه ورزشی منظم برای کاهش وزن ضروری است.
اصلاح کفش
استفاده از کفش‌های مناسب و کفی‌های طبی می‌تواند به اصلاح وضعیت پا و توزیع بهتر وزن کمک کند. کفش‌های طبی میتوانند به حمایت از قوس کف پا و کاهش فشار روی زانو کمک کنند.
درمان‌های جراحی
در مواردی که درمان‌های غیر جراحی مانند فیزیوتراپی و استفاده از بریس نتوانند پای ضربدری را به طور کامل اصلاح کنند یا در مواردی که این عارضه شدید باشد، ممکن است به جراحی نیاز روی بیاورند.
استئوتومی (برش استخوان)
این روش جراحی شامل برش دادن استخوان و تغییر موقعیت آن برای اصلاح انحنای پا است. رایج‌ترین نوع استئوتومی برای درمان پای ضربدری، استئوتومی دیستال فمور است که در آن قسمتی از انتهای پایینی استخوان ران بریده شده و مجدداً در زاویه مناسب قرار می‌گیرد.
آرتروسکوپی
آرتروسکوپی روشی کم‌تهاجمی است که در آن با استفاده از یک دوربین کوچک و ابزار‌های جراحی، داخل مفصل زانو مورد بررسی قرار می‌گیرد. در برخی موارد، آرتروسکوپی برای برداشتن قطعات غضروفی آسیب‌دیده یا ترمیم رباط‌ها استفاده میشود. اگر پای ضربدری همراه با آسیب‌های دیگر مفصل زانو باشد، آرتروسکوپی می‌تواند به عنوان بخشی از درمان انجام شود.
تعویض مفصل زانو (در موارد شدید)
تعویض مفصل زانو آخرین گزینه درمانی برای مواردی است که آرتروز شدید در مفصل زانو وجود داشته باشد و سایر درمان‌ها مؤثر نباشند. در این روش، مفصل آسیب‌دیده با یک مفصل مصنوعی جایگزین میشود.
پیشگیری از پای ضربدری
خوشبختانه با رعایت برخی نکات می‌توان از بروز یا تشدید پای ضربدری پیشگیری کرد. با رعایت این نکات میتوانید سلامت پای خود را حفظ کرده و مانع افزایش این مشکل شوید.
تغذیه مناسب
پروتئین برای ترمیم و بازسازی بافت‌های بدن، از جمله عضلات و استخوان‌ها، ضروری است. منابع خوب پروتئین شامل گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، لبنیات و حبوبات هستند. میوه‌ها و سبزیجات سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر هستند که برای حفظ سلامت کلی بدن ضروری خواهند بود.
مصرف کافی کلسیم، ویتامین D و سایر مواد معدنی
کلسیم و ویتامین D برای سلامت استخوان‌ها بسیار مهم هستند. کمبود آنها می‌تواند به نرمی استخوان و در نتیجه ایجاد پای ضربدری منجر شود. منابع غنی از کلسیم شامل لبنیات، سبزیجات برگ سبز تیره، بادام و دانه کنجد هستند. ویتامین D نیز در ماهی‌های چرب، تخم مرغ و برخی از غلات غنی‌شده یافت میشود.
فعالیت بدنی منظم
ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی، دویدن، شنا و دوچرخه‌سواری به تقویت قلب و عروق و بهبود گردش خون کمک میکنند.
تقویت عضلات پا‌ها و لگن
انجام تمرینات تقویتی برای عضلات پا‌ها و لگن می‌تواند به حفظ تعادل عضلانی و جلوگیری از ایجاد پای ضربدری کمک کند.
استفاده از کفش مناسب
استفاده از کفش‌های طبی با کفی‌های طبی مناسب می‌تواند به حمایت از قوس کف پا و توزیع بهتر وزن کمک کند. کفش‌های پاشنه بلند میتوانند فشار بیشتری را بر روی زانو‌ها وارد کنند و احتمال ایجاد پای ضربدری را افزایش دهند.
مراجعه به پزشک در صورت مشاهده هرگونه تغییر در وضعیت پا‌ها
مراجعه منظم به پزشک برای معاینات دوره‌ای به تشخیص زودهنگام مشکلات احتمالی کمک می‌کند. در صورت مشاهده هرگونه تغییر در وضعیت پا‌ها، مانند درد، تورم یا تغییر شکل، باید به پزشک متخصص ارتوپد مراجعه کنید.
نتیجه‌گیری
زانوی ضربدری وضعیتی است که در آن زانو‌ها به هم نزدیک‌تر از حالت طبیعی هستند و در نتیجه قوزک‌ها از هم فاصله میگیرند. این عارضه در کودکان خردسال شایع است و معمولاً با رشد کودک برطرف میشود. با این حال، اگر این مشکل پس از سن ۶ سالگی همچنان وجود داشته باشد، باید به پزشک مراجعه کرد. برای درمان زانوی ضربدری، روش‌های مختلفی از جمله جراحی، استفاده از بریس و انجام تمرینات ورزشی خاص وجود دارد که با توجه به شدت مشکل و نظر پزشک انتخاب میشوند. نظرات و تجربیات خود در مورد ناهنجاری پای ضربدری را با ما به اشتراک بگذارید.
سؤالات متداول
پای ضبدری با پای پرانتزی فرق دارد؟
بله، این دو عارضه برعکس هم هستند. در پای ضربدری، زانو‌ها به هم نزدیک میشوند و قوزک‌ها از هم فاصله میگیرند، اما در پای پرانتزی، زانو‌ها از هم فاصله دارند و قوزک‌ها به هم نزدیک میشوند.
چگونه می‌توان شدت پای ضربدری را اندازه‌گیری کرد؟
شدت پای ضربدری معمولاً با اندازه‌گیری زاویه بین استخوان ران و ساق پا تعیین میشود. همچنین، با استفاده از رادیوگرافی نیز می‌توان میزان انحراف زانو را به طور دقیق‌تر اندازه‌گیری کرد.
چه تست‌های تشخیصی دیگری به جز رادیوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آی برای تشخیص دقیق پای ضربدری استفاده میشود؟
علاوه بر این سه روش، معاینه فیزیکی توسط پزشک نیز نقش مهمی در تشخیص پای ضربدری دارد. پزشک با بررسی نحوه راه رفتن، ایستادن و وضعیت زانو‌ها می‌تواند به تشخیص این عارضه کمک کند.
آیا پای ضربدری بر روی زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد؟
بله، پای ضربدری می‌تواند بر روی زندگی روزمره تأثیر بگذارد. این عارضه می‌تواند باعث درد زانو، لنگیدن، کاهش دامنه حرکتی زانو و مشکلات تعادلی شود. همچنین، در بلندمدت می‌تواند به آرتروز زانو منجر شود.
