مقایسه انحراف پاشنه به سمت داخل (Valgus) و به سمت خارج (Varus)

پاشنه پا به‌عنوان بخش انتهایی اندام تحتانی نقش بسیار مهمی در تعادل، راه‌رفتن و پایداری بدن دارد. هرگونه انحراف در وضعیت طبیعی پاشنه، می‌تواند الگوی حرکتی فرد را تغییر داده و به بروز مشکلات اسکلتی عضلانی منجر شود. دو نوع انحراف شایع در محور پاشنه شامل انحراف پاشنه به داخل (Heel Valgus) و انحراف پاشنه به خارج (Heel Varus) هستند.

در حالت نرمال، محور ساق پا باید تقریباً در امتداد محور پاشنه قرار گیرد تا نیروها به‌صورت متعادل به زمین منتقل شوند. بااین‌حال، وجود عواملی مانند ضعف عضلات، قوس غیرطبیعی کف پا یا ناهنجاری‌های ساختاری مادرزادی می‌تواند سبب شود که این محور از حالت تعادل خارج شود.

تشخیص و تفکیک بین ولگوس و وروس اهمیت کلینیـکی زیادی دارد، زیرا درمان هر کدام متفاوت است و بی‌توجهی به آن می‌تواند فشارهای جبرانی بر زانو، لگن و حتی ستون فقرات ایجاد کند. آشنایی دقیق با ویژگی‌های هرکدام از این الگوها اولین گام در پیشگیری از عوارض بعدی است. در ادامه از وب سایت دکتر حوصله به صورت کامل با تفاوت انحراف پاشنه به سمت داخل (Valgus) و به سمت خارج (Varus) آشنا خواهید شد.

انحراف پاشنه چیست؟ 

انحراف پاشنه (Heel Deviation) اصطلاحی است که برای توصیف انحراف محور پاشنه نسبت به محور عمودی ساق پا به کار می‌رود. در حالت معمولی، هنگام ایستادن، خطی فرضی از ساق به‌صورت عمود از میان پاشنه عبور می‌کند و این وضعیت، توزیع متوازن نیرو بین بخش‌های داخلی و خارجی پا را تضمین می‌نماید. اما زمانی که پاشنه از این محور خارج‌ شود، اصطلاحاً دچار انحراف می‌شود.

این انحراف‌ها ممکن است به دو شکل کلی دیده شوند: انحراف به داخل (Heel Valgus) یا انحراف به خارج (Heel Varus). هر دوی این وضعیت‌ها می‌توانند اولیه (مادرزادی و ساختاری) یا ثانویه (در اثر آسیب، ضعف عضلانی یا تغییرات بیومکانیکی) باشند. اهمیت شناخت این ناهنجاری در این است که انحراف پاشنه می‌تواند موجب اختلال در الگوی گام‌برداری، ساییدگی غیرطبیعی کفش، درد در مچ، زانو یا لگن و حتی تغییرات جبرانی در ستون فقرات گردد.

ارزش بالینی دیگر این اختلال در تأثیر آن بر زنجیره حرکتی اندام تحتانی است. زمانی که پاشنه منحرف می‌شود، خط نیرو از زمین تا لگن تغییر می‌کند و نتیجه آن، درگیری مفاصل مجاور برای جبران فشار است. در ارزیابی بالینی، مشاهده نحوه قرارگیری پاشنه از پشت‌پا (Heel Alignment View) یکی از معیارهای کلیدی تشخیص است. اندازه‌گیری زاویه انحراف نیز می‌تواند شدت مشکل را نشان دهد. اصلاح این انحراف‌ها معمولاً از طریق تمرینات تقویتی، کفی‌های اصلاحی یا در موارد خاص جراحی امکان‌پذیر است.

انحراف پاشنه به داخل (Heel Valgus) 

Heel Valgus یا پاشنه به داخل یکی از شایع‌ترین انحرافات اندام تحتانی است که در آن پاشنه نسبت به محور ساق پا به سمت داخل متمایل می‌شود. در این وضعیت، بخش داخلی پا فشار بیشتری تحمل می‌کند و قوس کف پا معمولاً صاف‌تر از حالت طبیعی است.

از علل مهم ولگوس پاشنه می‌توان به کف پای صاف (Flat Foot) اشاره کرد. در افراد دارای کف پای صاف، لیگامان‌ها و عضلات حمایت‌کننده قوس داخلی پا ضعیف بوده و در نتیجه پاشنه به سمت داخل فرومی‌رود. همچنین ضعف عضلات تیبیال خلفی (Posterior Tibialis) و ساختارهای نگهدارنده قوس داخلی از دیگر دلایل زمینه‌ساز این ناهنجاری است. در کودکان، ولگوس ممکن است به‌صورت طبیعی در مراحل رشد دیده شود؛ ولی در بزرگسالی نشانه اختلال تعادل عضلانی یا ساختاری است.

در افراد دارای ولگوس پاشنه، ساییدگی کفش در بخش داخلی پاشنه بیشتر مشاهده می‌شود. این افراد معمولاً از درد در ناحیه قوزک داخلی، قوس کف پا و گاهی زانو شکایت دارند. در ارزیابی بالینی، وقتی از پشت به پاشنه نگاه می‌شود، زاویه بین ساق پا و محور پاشنه بازتر از حد معمول به نظر می‌رسد. به‌مرورزمان، این الگوی حرکتی می‌تواند به چرخش داخلی زانو Knee Valgus و در نهایت فشارهای ناهنجار بر مفصل لگن یا کمردرد منجر گردد.

درمان ولگوس بستگی به‌شدت انحراف دارد. در موارد خفیف، تمرینات تقویت عضلات تیبیال خلفی و استفاده از کفی‌های قوسی و پاشنه گیر طبی می‌تواند به بازگرداندن محور پاشنه کمک کند. در موارد شدید، اصلاح جراحی یا آتل‌گذاری تخصصی موردنیاز است. تشخیص و اقدام زودهنگام در این وضعیت می‌تواند از بروز عوارض جدی‌تر جلوگیری کند.

انحراف پاشنه به خارج (Heel Varus) 

در مقابل ولگوس، Heel Varus به وضعیتی گفته می‌شود که پاشنه نسبت به محور ساق پا به سمت خارج متمایل است. در این حالت، وزن بدن بیشتر بر لبه بیرونی پا توزیع می‌شود و قوس کف پا معمولاً بیش از حد بالا است (High Arch).

علت اصلی وروس پاشنه معمولاً قوس زیاد کف پا Pes Cavus یا ناهنجاری‌های عصبی – عضلانی است. در این وضعیت، عضلات خارجی ساق پا مانند پرونئوس لانگوس ضعیف بوده و زنجیره حرکتی باعث چرخش خارجی پاشنه می‌شود. همچنین برخی آسیب‌های قدیمی مچ پا یا جوش‌خوردن نامناسب استخوان‌های پا می‌توانند سبب بروز این الگو شوند.

افراد با انحراف پاشنه به خارج معمولاً متوجه ساییدگی کفش از ناحیه خارجی پاشنه می‌شوند. درد در ناحیه قوزک خارجی و احساس کشش در کناره بیرونی ساق از نشانه‌های شایع آن است. به‌مرور، با جبران بدن در حین راه‌رفتن، ممکن است زانو دچار چرخش خارجی و مفصل لگن دچار محدودیت در حرکات داخلی شود.

از نظر درمانی، وروس در مقایسه با ولگوس چالش‌برانگیزتر است؛ زیرا اصلاح قوس زیاد کف پا دشوارتر است. استفاده از کفی‌هایی با پاشنه مایل به داخل (Varus Wedge) برای بازگرداندن محور به وضعیت طبیعی مفید است. تمرینات کششی و تقویتی برای عضلات پرونئال نیز در کاهش درد و تعادل پا به کار هستند. در موارد شدید، نیاز به مداخله ارتوپدی یا جراحی استخوانی وجود دارد.

مقایسه Valgus و Varus در انحراف پاشنه 

انحراف پاشنه یکی از مشکلات شایع در سیستم اسکلتی عضلانی است که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد. این اختلال به دو نوع اصلی Valgus و Varus تقسیم می‌شود که هر یک علل و تأثیرات خاص خود را دارند. درک تفاوت میان این دو حالت به درک بهتر بیومکانیک پا کمک می‌کند، زیرا اثرات هرکدام نه‌تنها بر خود پا بلکه بر تمام محور اندام تحتانی تأثیرگذارند.  در ادامه مطلب به بررسی تفاوت‌های میان این دو نوع انحراف پرداخته و به‌تفصیل به هر یک از جنبه‌های آن خواهیم پرداخت.

• تفاوت در علت‌ها (ساختاری، عضلانی)

انحراف Valgus و Varus به دلایل ساختاری و عضلانی متفاوتی ایجاد می‌شوند. انحراف Valgus که به معنای انحراف پا به سمت بیرون است، معمولاً به دلیل سفتی و ضعف در عضلات تیبیالیس خلفی و سایر عضلات مرتبط با تعادل پا رخ می‌دهد. این وضعیت ممکن است ناشی از واریس (واریس پا) یا ناهنجاری‌های ساختاری پای فرد باشد.

از سوی دیگر، انحراف Varus که به معنای چرخش پا به سمت داخل است، بیشتر به ضعف یا عدم تطابق در عضلات پرونئال‌ها یا مشکلات ساختاری مانند قوس‌های بالای پا مربوط می‌شود. هر یک از این انحراف‌ها می‌تواند به «ناهنجاری‌های حرکتی» منجر شده و کارایی حرکتی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. الگوی ساییدگی کفش در حالت Valgus  بیشتر به سمت بیرون است و معمولاً بخش خارجی کفش سریع‌تر دچار ساییدگی می‌شود.

• تفاوت در علائم و الگوی ساییدگی کفش

علائم ناشی از انحراف Valgus و Varus معمولاً متفاوت است. در انحراف Valgus، ممکن است فرد احساس درد در ناحیه پاشنه و قوس پا کند که در اثر فشار نابرابر بر روی بافت‌های نرم و استخوان‌ها ایجاد می‌شود. همچنین الگوی ساییدگی کفش در این حالت بیشتر به سمت بیرون است و معمولاً بخش خارجی کفش سریع‌تر دچار ساییدگی می‌شود.

برعکس، در انحراف Varus، فرد ممکن است درد در ناحیه داخلی پا و همچنین زانو و لگن را تجربه کند. الگوی ساییدگی کفش در این حالت به سمت داخل است و ناحیه داخلی کفش بیشتر تحت‌فشار قرار می‌گیرد. این تفاوت‌ها در علائم و ساییدگی کفش می‌تواند به تشخیص و مدیریت درمان هر یک از این دو نوع انحراف کمک کند.

• تفاوت در اثرگذاری بر زانو و لگن

تأثیرات انحراف Valgus و Varus بر زانو و لگن متفاوت است و می‌تواند عوارض طولانی‌مدتی برای فرد به وجود آورد. در انحراف Valgus، زانوها به سمت بیرون متمایل می‌شوند که ممکن است منجر به افزایش فشار بر مفاصل زانو و ایجاد مشکلاتی مانند آرتروز زانو در آینده شود. این انحراف می‌تواند موجب اختلال در رفتار طبیعی گام‌برداری و راه‌رفتن شود.

از سوی دیگر، انحراف Varus معمولاً به افزایش فشار بر ناحیه داخلی زانو منجر می‌شود که همین امر می‌تواند منجر به آسیب‌های دائمی و ساییدگی مفاصل باشد. همچنین، انحراف Varus می‌تواند بر وضعیت لگن تأثیر بگذارد، زیرا بدنه باید برای جبران انحراف، خود را تغییر دهد. این تأثیرات می‌تواند موجب بروز دردهای مزمن و کاهش کیفیت زندگی فرد شود. شناخت دقیق این اثرات و علائم، در تدوین برنامه‌های درمانی مناسب ضروری است. 

پیامدهای بی‌توجهی به Valgus و Varus 

بی‌توجهی طولانی‌مدت به انحراف محور پاشنه، چه به سمت داخل (ولگوس) و چه به سمت خارج (وروس)، می‌تواند پیامدهای زنجیره‌ای بر عملکرد کل اندام تحتانی بر جای بگذارد. محور پاشنه اساس تراز حرکتی پا محسوب می‌شود و هرگونه انحراف در آن، نیروهای وارده از زمین به بدن را در مسیرهای غیر متوازن هدایت می‌کند. نتیجه این تغییرات، فشار مضاعف بر مفاصل بزرگ‌تر همچون زانو، لگن و ستون فقرات کمری است. به همین دلیل، تحلیل پیامدهای مختلف برای درک اهمیت اصلاح این انحراف بسیار ضروری است. 

مشکلات زانو (آرتروز، درد کشکک)

زانو یکی از نخستین مفاصلی است که از انحراف پاشنه تأثیر می‌پذیرد، زیرا در زنجیره مکانیکی اندام تحتانی، مستقیماً در بالای مچ پا قرار دارد. در وضعیت Heel Valgus، محور ساق پا تمایل به چرخش داخلی دارد و این امر باعث جابه‌جایی خط نیروی وزن به سمت کمپارتمان خارجی زانو می‌شود. در نتیجه، ناحیه خارجی مفصل تخریب بیشتری را تجربه کرده و خطر آرتروز جانبی افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، در حالت Heel Varus، بالعکس، زانو به سمت خارج متمایل شده و فشارها به بخش داخلی زانو منتقل می‌شود. این وضعیت یکی از عوامل اصلی در بروز آرتروز داخلی و پارگی منیسک میانی است.

افزون بر این، هر دو نوع انحراف می‌توانند منجر به اختلال در حرکت و کشش کشکک زانو شوند. جابه‌جایی کشکک از مسیر طبیعی خود، باعث اصطکاک مکرر بااستخوان فمور شده و زمینه را برای بروز درد جلوی زانو (Patellofemoral Pain Syndrome) فراهم می‌کند. در مراحل پیشرفته، تغییر در محور نیروها موجب خستگی مزمن عضلات چهار سر و ناهماهنگی عملکردی در کل مفصل زانو می‌شود. در موارد مزمن، این اختلالات می‌توانند حتی ایستادن‌های طولانی یا بالارفتن از پله را به فعالیتی دردناک بدل کنند. 

مشکلات مچ پا (پیچ‌خوردگی‌های مکرر)

مچ پا به‌عنوان محور حرکتی انتهایی پا، در برابر هرگونه انحراف پاشنه بسیار حساس است. در Heel Varus، مرکز ثقل بدن به سمت خارج مچ پا جابه‌جا می‌شود، به‌طوری‌که خط نیرو از میانه پا عبور نکرده و تمایل پا به غلتیدن روی کناره بیرونی افزایش می‌یابد. این حالت باعث می‌شود رباط‌های جانبی خارجی مانند آتی‌اف‌ال (ATFL) یا کالکانوفیبولار (CFL) تحت کشش مکرر قرار گرفته و احتمال پیچ‌خوردگی‌های مکرر مچ افزایش یابد. در طول زمان، این رباط‌ها خاصیت ارتجاعی خود را ازدست‌داده و مچ پا دچار بی‌ثباتی مزمن می‌شود.

در مقابل، در Heel Valgus، محور مچ more به سمت داخل تغییر می‌کند. این وضعیت، رباط‌ها و تاندون‌های داخلی از جمله دلتوئید لیگامنت و تیبیالیس خلفی را تحت‌فشار مداوم قرار می‌دهد. در این حالت، فرد احساس خستگی، درد در قوزک داخلی و حتی التهاب تاندون تیبیال خلفی را تجربه می‌کند. بی‌توجهی به این وضعیت می‌تواند به تغییر شکل پیش‌رونده مچ و کاهش توانایی در حرکات جانبی منجر شود.

اختلالات مکرر مچ، به‌ویژه در ورزشکاران یا افرادی که ساعات طولانی سرپا می‌ایستند، ممکن است عملکرد روزمره را به‌شدت مختل کند. استفاده از کفی‌های طبی با طراحی اصلاحی، تمرینات تعادلی Proprioception Training و تقویت عضلات پرونئال و تیبیال خلفی از روش‌های کلیدی در پیشگیری از این آسیب‌ها هستند.

درد لگن و کمر در طولانی‌مدت

زمانی که پاشنه از محور طبیعی خود خارج می‌شود، تغییرات زنجیره‌ای تا مفصل لگن و ستون فقرات ادامه می‌یابد. محور وزن بدن در مسیر عمودی خود باید از پاشنه عبور کرده و در نهایت توسط لگن و ستون فقرات توزیع شود. در صورت وجود Heel Valgus یا Heel Varus، این محور منحرف شده و بدن برای حفظ تعادل، دچار چرخش‌های جبرانی در لگن می‌شود.

در حالت ولگوس، لگن معمولاً به سمت داخل چرخش پیدا می‌کند و موجب افزایش قوس کمری می‌شود. این واکنش جبرانی در طول زمان باعث ایجاد فشار نامتقارن روی دیسک‌های کمری و عضلات سرینی می‌گردد. از سوی دیگر، در وروس، لگن تمایل به چرخش خارجی دارد و یک سمت بدن بار بیشتری تحمل می‌کند؛

نتیجه آن، ناهماهنگی در طول ساق‌ها و بروز دردهای مزمن در پایین کمر و مفصل ساکروایلیاک (SI Joint Pain) است. بی‌توجهی به این وضعیت ممکن است به‌مرورزمان موجب کوتاهی عضلات خاص چون ایلئوپسواس و همسترینگ‌ها و همچنین ضعف در عضلات گلوتئال شود. این تغییرات می‌توانند بر الگوی گام‌برداری اثر گذاشته و منجر به خستگی زودرس، دردهای لگنی و حتی اسکولیوز عملکردی شوند.

درمان شامل ارزیابی بیومکانیکی دقیق، استفاده از کفی‌های مناسب و تمرینات اصلاحی لگن و تنه است. انجام تمرینات کششی و پایداری مرکزی (Core Stability) نیز برای بازگرداندن تعادل عضلانی و جلوگیری از دردهای مزمن کمری حیاتی است.

جمع‌بندی 

انحراف پاشنه، چه به سمت داخل (Valgus) و چه به سمت خارج (Varus)، یکی از اختلالات مهم بیومکانیکی اندام تحتانی است که می‌تواند پیامدهای زنجیره‌ای در مفاصل فوقانی ایجاد کند. تفاوت اصلی میان این دو، در جهت انحراف، نوع قوس کف پا و الگوی انتقال نیروها نهفته است. Heel Valgus معمولاً همراه با کف پای صاف و ضعف عضلات داخلی است و موجب ساییدگی کفش از داخل و درد قوزک داخلی می‌گردد، درحالی‌که Heel Varus با قوس زیاد کف پا، ساییدگی بیرونی کفش و درد قوزک خارجی شناخته می‌شود.

هر دو وضعیت، اگر اصلاح نشوند، به‌مرور فشار نامتقارنی بر زانو و لگن وارد کرده و منجر به دردهای مزمن، آرتروز و تغییر در راستای بدن خواهند شد. تشخیص به‌موقع، انتخاب کفش مناسب، تمرینات اصلاحی و نظارت متخصص فیزیوتراپی از ارکان پیشگیری و درمان مؤثر در این ناهنجاری‌ها است. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.

تایید شده توسط دکتر علی حوصله

محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید