پاشنه پا، نقش مهمی در تعادل و تحمل وزن بدن ایفا می‌کند. اگر زاویه آن نسبت به محور عمودی بدن تغییر کند، فشار نامناسبی بر مفاصل زانو، لگن و ستون فقرات وارد می‌شود که در طول زمان می‌تواند باعث درد یا مشکلات حرکتی شود. بسیاری از افراد متوجه نمی‌شوند که پاشنه‌شان انحراف دارد، چون این تغییر تدریجی و بدون درد آغاز می‌شود. بااین‌حال، حرکات نادرست پا هنگام ایستادن و راه‌رفتن، ساییدگی غیرطبیعی کف کفش و دردهای مزمن در ساق یا مچ می‌تواند نشانه‌ای از این مشکل باشد.
خوشبختانه روش‌هایی ساده و بدون نیاز به ابزار خاص وجود دارد که می‌توانید در خانه انجام دهید تا متوجه شوید پاشنه پاهایتان به سمت داخل (پرونیشن) یا به سمت خارج (سوپینیشن) متمایل شده است. در ادامه این مقاله از وب‌سایت بنیاد سلامت دکتر حوصله این روش‌ها و نشانه‌ها را گام‌به‌گام توضیح می‌دهیم.
انحراف پاشنه چیست؟
انحراف پاشنه، وضعیتی است که در آن محور پاشنه پا از حالت عمود نسبت به زمین منحرف می‌شود. در حالت طبیعی، هنگامی که فرد صاف می‌ایستد، خطی فرضی از وسط ساق پا تا مرکز پاشنه باید به‌صورت عمود بر زمین باشد. اگر این خط به داخل یا خارج متمایل شود، گفته می‌شود پاشنه دچار انحراف است. دو نوع انحراف اصلی وجود دارد: پاشنه به داخل (پرونیشن) و پاشنه به خارج (سوپینیشن). در پرونیشن، قوس داخلی پا فرومی‌ریزد و پاشنه به سمت داخل می‌چرخد. در مقابل، در سوپینیشن، پاشنه و قوس پا به سمت خارج متمایل می‌شوند و فشار به قسمت بیرونی پا وارد می‌شود.
هر دو حالت می‌توانند باعث اختلال در راستای پا، زانو و حتی لگن شوند. دلایل انحراف پاشنه ممکن است ساختاری، عضلانی یا ناشی از سبک زندگی باشند. در برخی افراد، این حالت از کودکی وجود دارد و با رشد استخوان‌ها تشدید می‌شود. در دیگران، ضعف عضلات ساق یا استفاده از کفش نامناسب منجر به بروز آن می‌شود. اگر این مشکل اصلاح نشود، ممکن است به درد پاشنه، خار پاشنه، التهاب کف پا یا حتی کمردرد منجر شود. به همین دلیل دانستن روش‌های ساده تشخیص خانگی، گامی مهم در پیشگیری از آسیب‌های بیشتر است.
نشانه‌های انحراف پاشنه به داخل یا خارج
گاهی اوقات انحراف پاشنه به‌وضوح دیده می‌شود، اما در بیشتر مواقع نشانه‌های ظریف‌تری دارد که باید به آن‌ها دقت کرد. تغییر در ظاهر پا هنگام ایستادن، الگوی ساییدگی کف کفش یا احساس خستگی در ساق و مچ می‌تواند بیانگر انحراف پاشنه باشد. در ادامه، هر یک از این نشانه‌ها را با جزئیات بررسی میکنیم.
ظاهر پاها در حالت ایستاده
برای مشاهده ظاهری پاها، مقابل آینه بایستید و از پشت به زاویه پاشنه‌ها نگاه کنید. در حالت نرمال، پاشنه‌ها در امتداد ساق قرار دارند و خطی مستقیم از وسط ساق تا مرکز پاشنه دیده می‌شود. اگر پاشنه‌ها به سمت داخل کج شده باشند، به‌احتمال زیاد دچار پرونیشن هستید. این حالت معمولاً همراه با فرورفتن قوس کف پا و چرخش زانوها به داخل مشاهده می‌شود. در مقابل، تمایل پاشنه‌ها به خارج به معنی سوپینیشن است که اغلب همراه با قوس بسیار بلند و فشار به لبه بیرونی پا دیده می‌شود. این تغییرات ظاهری نه‌تنها بر ایستادن بلکه بر نحوه قدم برداشتن تأثیر می‌گذارند.
تغییر ساییدگی کف کفش‌ها
الگوی ساییدگی کف کفش‌ها یکی از بهترین نشانه‌های وضعیت پاشنه است. اگر قسمت داخلی پاشنه و جلوی کفش زودتر ساییده می‌شود، نشانه تمایل پاشنه به داخل (پرونیشن) است. برعکس، اگر ساییدگی در لبه بیرونی کف کفش رخ می‌دهد، احتمالاً پاشنه به خارج متمایل است (سوپینیشن). بررسی چند جفت کفش قدیمی می‌تواند الگوی دقیق‌تری از نحوه گام برداشتن شما نشان دهد. این نشانه ارزش تشخیصی بالایی دارد، چون در بلندمدت الگوی فشار واقعی پا هنگام حرکت را آشکار می‌کند.
احساس درد یا خستگی در مچ و ساق پا
احساس درد یا خستگی در مچ و ساق پا می‌تواند به دلایل مختلفی ناشی شود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها توزیع نابرابر وزن به دلیل انحراف پاشنه است. این انحراف می‌تواند به دو شکل عمده باشد: انحراف به داخل و انحراف به خارج. در افرادی که پاشنه به داخل دارند، وزن بدن بیشتر بر روی سمت داخلی پا متمرکز می‌شود. این امر موجب کشیدگی و فشار بیش از حد بر روی تاندون‌ها و بافت‌های نرم در این ناحیه می‌شود. نتیجه این فشار، احساس درد، خستگی زودهنگام و حتی سنگینی در ساق پا خواهد بود. معمولاً این احساس در طول روز و به‌ویژه پس از فعالیت‌های فیزیکی طولانی‌تر تشدید می‌شود.
از سوی دیگر، انحراف به خارج که به آن پروناسیون گفته می‌شود، می‌تواند منجر به بروز درد در لبه بیرونی پا و زانو شود. در این حالت، فشار بیش از حد بر روی مفاصل و بافت‌های جانبی پا می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی مانند التهاب تاندون‌ها و دردهای مزمن شود. این نوع درد معمولاً در انتهای روز یا پس از فعالیت‌های ورزشی نمایان می‌شود و می‌تواند کیفیت زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. تشخیص و درمان صحیح این مشکلات بسیار حائز اهمیت است.
اگر احساس درد یا خستگی در مچ و ساق پا تداوم یابد، این می‌تواند نشانه‌ای از نیاز به اصلاح انحراف پاشنه باشد. درمان‌های مختلفی از جمله استفاده از کفی‌های طبی، تمرینات تقویتی و کششی، و حتی جراحی در موارد شدید می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند؛ بنابراین، مشاوره با یک پزشک متخصص یا فیزیوتراپیست می‌تواند در مدیریت این مشکلات بسیار مؤثر باشد.
تست‌های ساده خانگی برای تشخیص انحراف پاشنه
خوشبختانه برای تشخیص انحراف پاشنه نیازی به تجهیزات پزشکی یا آزمایش‌های پیچیده نیست. چند آزمون ساده خانگی می‌تواند وضعیت پاشنه پاها را به‌خوبی مشخص کند. این تست‌ها کمک می‌کنند تا متوجه شوید میزان تمایل پاشنه به داخل یا خارج چقدر است و آیا لازم است برای اصلاح به متخصص مراجعه کنید یا خیر.
تست ایستادن جلوی آینه → زاویه پاشنه‌ها نسبت به خط عمود
جلوی آینه تمام‌قد بایستید، پاها را به اندازه عرض شانه باز کنید و به نحوه قرارگیری پاشنه‌ها دقت کنید. از کسی بخواهید از پشت عکس بگیرد تا بهتر متوجه زاویه آن شوید. اگر خط فرضی از وسط ساق شما به مرکز پاشنه مایل به داخل است، نشان‌دهنده پاشنه متمایل به داخل (پرونیشن) است. اما اگر این خط به خارج انحراف دارد، پاشنه شما به سمت بیرون چرخیده (سوپینیشن). این تست یکی از دقیق‌ترین روش‌ها برای مشاهده وضعیت پاشنه در حالت ایستاده طبیعی است.
تست خیس کردن پا (Wet Foot Test) → اثر پاشنه روی زمین
کف پا را کمی خیس کنید و روی سطح صاف مانند کاشی یا کاغذ بایستید. اثر برجای‌مانده از پاشنه را بررسی کنید. اگر بخش داخلی پاشنه و قوس پا به‌صورت کامل روی سطح نقش بسته، احتمال پرونیشن وجود دارد، زیرا قوس پا افتاده و فشار به طور یکنواخت پخش شده است. در مقابل، اگر فقط لبه بیرونی پاشنه و بخش کمی از وسط پا دیده می‌شود، نشان‌دهنده سوپینیشن است. این تست، ساده ولی بسیار کاربردی است، چون الگوی واقعی تماس پا با زمین را نشان می‌دهد.
تست خط صاف (Walking Line Test) → بررسی راستای پاشنه هنگام راه‌رفتن روی یک خط مستقیم
یک نوار باریک (مثلاً طناب یا خط روی زمین) را به‌صورت صاف ترسیم کنید و روی آن قدم بزنید. کسی باید از پشت مسیر حرکت پاشنه‌های شما را نگاه کند یا فیلم بگیرد. در حالت طبیعی، پاشنه‌ها هنگام تماس با زمین تقریباً در یک راستا با خط حرکت هستند. اگر پاشنه‌ها وارد خط می‌شوند (تمایل به داخل)، پرونیشن وجود دارد. اگر از خط دور می‌شوند (تمایل به خارج)، سوپینیشن دیده می‌شود. این آزمایش، نحوه قرارگیری پا در حرکت طبیعی و چرخه گام برداشتن را نشان می‌دهد.
تست فیلم‌برداری از پشت‌پا → مشاهده انحراف به داخل یا خارج
تست فیلم‌برداری از پشت‌پا، یکی از دقیق‌ترین و درعین‌حال ساده‌ترین روش‌های خانگی برای تشخیص انحراف پاشنه است. این روش به شما کمک می‌کند تا حرکات واقعی پا و زاویه پاشنه را در هنگام راه‌رفتن مشاهده کنید؛ چیزی که معمولاً با چشم غیرمسلح و در حالت معمولی قابل‌تشخیص نیست. با این تکنیک می‌توان به‌راحتی فهمید که پاشنه هنگام برخورد با زمین چگونه عمل می‌کند و آیا تمایل به داخل (پرونیشن) یا بیرون (سوپینیشن) دارد. برای اجرای این تست، به یک تلفن همراه یا دوربین ضبط ویدئو نیاز دارید.
از شخصی بخواهید درحالی‌که شما با گام‌های طبیعی روی سطحی صاف راه می‌روید، از پشت‌پاهایتان فیلم بگیرد. بهتر است مسیر شما حدود ۴ تا ۵ متر باشد تا چند چرخه کامل از گام‌برداری ثبت شود. دوربین باید در ارتفاعی هم‌سطح با مچ پا قرار گیرد تا زاویه دید دقیقی از حرکت پاشنه‌ها به دست آید. پوشیدن شلوار کوتاه یا بالازدن پاچه‌شلوار نیز کمک می‌کند تا حرکات واضح‌تر دیده شوند.
بعد از ضبط، ویدئو را با سرعت پایین یا به‌صورت فریم به فریم (slow motion) پخش کنید. در یک پای سالم، پاشنه هنگام تماس اولیه با زمین تقریباً عمود بر زمین قرار می‌گیرد و در ادامه حرکت، تماس قوس پا و جلوی پا بدون چرخش زیاد انجام می‌شود. در این حالت، محور عمودی پا با محور ساق تقریباً هم‌راستا است و هیچ انحراف واضحی به داخل یا خارج‌دیده نمی‌شود.
اما اگر پاشنه پس از تماس با زمین به داخل می‌چرخد و ساق نیز اندکی به همان سمت متمایل می‌شود، نشانه پرونیشن (انحراف به داخل) است. این وضعیت معمولاً با فرورفتن قوس کف پا و حرکت زانوها به داخل همراه است. در مقابل، در سوپینیشن (چرخش پاشنه به خارج)، پاشنه بلافاصله پس از تماس با زمین به سمت بیرون می‌چرخد و وزن بیشتر روی لبه خارجی پا قرار می‌گیرد. در فیلم معمولاً مشاهده می‌شود که قسمت بیرونی کف پا زودتر از قسمت داخلی زمین را لمس می‌کند.
برای دقت بیشتر، بهتر است از هر دو پا به‌صورت جداگانه و سپس به‌صورت هم‌زمان فیلم بگیرید تا تفاوت‌ها مشخص شوند. توجه کنید که نور کافی، سطح صاف و سرعت طبیعی قدم‌زدن از شروط لازم برای صحت این آزمایش است. نتیجه تست اگر با تست‌های دیگر مانند تست خط صاف یا تست خیس کردن پا مقایسه شود، تصویر کاملی از وضعیت قرارگیری پاشنه فراهم می‌آورد. با تحلیل دقیق این ویدئو، می‌توان تصمیم گرفت که آیا نیاز به اصلاح با کفی طبی، تمرینات تعادلی یا مراجعه به متخصص وجود دارد یا خیر. این تست در واقع نوعی تحلیل بیومکانیکی خانگی است که بدون ابزار خاص، آگاهی عمیقی از الگوی حرکت پا به شما می‌دهد.
مشاوره و ارزیابی رایگان
برای اینکه بتونیم بهتر باهم در ارتباط باشیم شماره تماست رو وارد کن.
چه عواملی باعث انحراف پاشنه می‌شوند؟
درک علت انحراف پاشنه به شما کمک می‌کند تا راهکار دقیق‌تری برای درمان یا پیشگیری انتخاب کنید. به‌طورکلی، سه گروه اصلی از عوامل می‌توانند موجب این وضعیت شوند: ساختاری، عضلانی، و عوامل ناشی از سبک زندگی. شناخت این دلایل به شما امکان می‌دهد با انجام اقدامات اصلاحی مناسب، از پیشرفت انحراف و بروز دردهای مزمن جلوگیری کنید.
عوامل ساختاری (استخوانی یا مادرزادی)
در برخی افراد، مشکل از ساختار فیزیکی استخوان‌ها و مفاصل پا ناشی می‌شود. این نوع انحراف معمولاً از کودکی وجود دارد و ممکن است با رشد بدن مشهودتر شود. به‌عنوان‌مثال، پای صاف مادرزادی (کف پای بدون قوس طبیعی) یکی از شایع‌ترین علل چرخش پاشنه به سمت داخل است. از طرف دیگر، قوس بیش از حد کف پا نیز ممکن است باعث چرخش پاشنه به بیرون شود.
عوامل دیگری مانند زاویه غیرطبیعی استخوان‌های درشت‌نی، ران یا مچ و حتی تفاوت طول دو پا نیز می‌توانند محور پاشنه را از حالت عمود خارج کنند. در موارد شدید، فرد ممکن است حتی هنگام ایستادن در حالت استراحت نیز نتواند پاشنه را مستقیم نگه دارد. درمان در این شرایط معمولاً بر اصلاح کامل تمرکز ندارد، بلکه هدف آن کاهش فشارهای نابرابر و افزایش تعادل بدن است. کفی‌های طبی، کفش‌های اصلاحی و تمرینات کنترل ثبات ابزارهایی مؤثر برای بهبود وضعیت افراد با مشکلات ساختاری به شمار می‌روند. در برخی موارد خاص که تغییر زاویه استخوانی زیاد است، درمان جراحی نیز ممکن است پیشنهاد شود.
عوامل عضلانی (ضعف یا کوتاهی عضلات ساق و مچ)
عملکرد صحیح عضلات ساق و مچ برای حفظ وضعیت طبیعی پاشنه بسیار حیاتی است. این عضلات همانند طناب‌هایی عمل می‌کنند که استخوان‌ها را در تراز مناسب نگه می‌دارند. اگر یکی از این عضلات ضعیف یا کوتاه‌تر از حد طبیعی شود، تعادل نیروها بر هم می‌خورد و در نتیجه پاشنه ممکن است به داخل یا خارج منحرف شود.
برای مثال، ضعف عضله تیبیا خلفی (Tibialis Posterior) باعث افتادگی قوس داخلی پا و چرخش پاشنه به داخل می‌شود. در مقابل، سفتی یا کوتاهی عضله پرانه‌ای بلند (Peroneus Longus) می‌تواند باعث تمایل پاشنه به خارج گردد. فعالیت ناکافی، نشستن طولانی‌مدت، پوشیدن کفش‌های غیراستاندارد یا تمرینات ورزشی نادرست می‌توانند موجب بروز این ضعف‌های عضلانی شوند. درمان این نوع انحراف معمولاً غیرتهاجمی است و شامل تمرینات تقویتی و کششی هدفمند، تمرینات تعادلی، و اصلاح نحوه راه‌رفتن و ایستادن می‌شود. اجرای مداوم این حرکات می‌تواند در مدت چند هفته موجب بهبود تعادل عضلانی و بازگشت تدریجی پاشنه به راستای طبیعی گردد.
سبک زندگی و کفش نامناسب
عادات نادرست روزمره در بیشتر افراد نقش قابل‌توجهی در ایجاد یا تشدید انحراف پاشنه دارد. پوشیدن کفش‌هایی با پاشنه بسیار بلند، کفش‌های تخت بدون پشتیبانی قوس، یا کفش‌هایی با کف بسیار نرم می‌تواند تراز طبیعی پا را مختل کند. این نوع کفش‌ها مانع از توزیع یکنواخت فشار بر کف پا می‌شوند و در بلندمدت، قوس و پاشنه از حالت استاندارد خارج می‌گردد.انتخاب کفش مناسب با قوس استاندارد، تغییر منظم وضعیت بدن، انجام تمرینات کششی و حفظ وزن ایدئال مهم‌ترین راهکارها برای جلوگیری از انحراف پاشنه هستند.
همچنین ایستادن یا راه‌رفتن طولانی‌مدت روی سطوح سخت، اضافه‌وزن و نداشتن فعالیت بدنی منظم از دیگر دلایل مهم هستند. با افزایش وزن، فشار مضاعفی بر قوس و مفصل پاشنه وارد می‌شود و بدن برای جبران آن ممکن است محور پاشنه را تغییر دهد.
پیشگیری از این نوع انحراف نسبتاً ساده است: انتخاب کفش مناسب با قوس استاندارد، تغییر منظم وضعیت بدن، انجام تمرینات کششی و حفظ وزن ایدئال مهم‌ترین راهکارها هستند. اگر حرفه یا سبک زندگی شما شامل ایستادن طولانی است، استفاده از کفی طبی یا پد پاشنه جذب‌کننده ضربه توصیه می‌شود. اصلاح این عوامل نه‌تنها از انحراف پاشنه جلوگیری می‌کند؛ بلکه خستگی پاها را نیز به میزان زیادی کاهش می‌دهد.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کنیم؟
انحراف پاشنه پا همیشه به‌سرعت قابل‌تشخیص نیست و ممکن است تا زمانی که درد یا خستگی بروز نکند، فرد متوجه مشکل نشود. بااین‌حال، شناخت زمان مناسب برای مراجعه به پزشک یا فیزیوتراپیست اهمیت زیادی دارد، چون تشخیص زودهنگام می‌تواند از آسیب‌های جدی‌تر در مفاصل زانو، لگن و ستون فقرات جلوگیری کند.
اگر هنگام ایستادن یا راه‌رفتن متوجه می‌شوید پاشنه‌های شما به سمت داخل یا خارج کج می‌شوند، باید این نشانه را جدی بگیرید. علائمی مانند درد مزمن در مچ پا، قوس کف پا یا پاشنه، سوزش در کف پا، یا تورم اطراف مچ از نشانه‌های هشداردهنده‌اند. همچنین اگر پس از فعالیت‌های روزمره احساس خستگی بیش از حد در ساق پا دارید یا قوس پای شما نسبت به قبل تغییر کرده است، احتمال وجود انحراف پاشنه زیاد است.
نشانه‌های پیشرفته‌تر شامل اختلال در الگوی راه‌رفتن، یعنی پیچ‌خوردگی مکرر، افتادگی ناگهانی پا در حین گام برداشتن یا ایجاد پینه‌ها و تاول‌های مکرر در نقاط غیرمعمول کف پا هستند. این علائم نشان می‌دهند که نیروهای وارد بر پا متعادل نیستند و بدن در تلاش است تا این ناهماهنگی را جبران کند.
در چنین شرایطی، مراجعه به متخصص ارتوپدی، فیزیوتراپیست یا متخصص کف پا (پودیاتریست) ضروری است. این متخصصان با انجام بررسی‌های تخصصی مانند اسکن کف پا، آنالیز راه‌رفتن و ارزیابی بیومکانیکی می‌توانند میزان دقیق انحراف و علت آن را مشخص کنند. در مراحل خفیف، معمولاً درمان‌های غیرتهاجمی مانند استفاده از کفی و کفش طبی، تمرینات تقویتی عضلات ساق، اصلاح نحوه ایستادن و آموزش تمرینات کششی تجویز می‌شود.
اما در موارد پیشرفته‌تر، ممکن است درمان‌های فیزیوتراپی با دستگاه، نواربندی اصلاحی یا در شرایط شدید، مداخلات جراحی موردنیاز باشد تا محور پاشنه و عملکرد طبیعی پا بازیابی شود. به‌طورکلی، هر زمان که درد، تورم یا خستگی در مچ و ساق تداوم پیدا کند، یا احساس کنید راه‌رفتن طبیعی‌تان تغییر کرده است، مراجعه به متخصص الزامی است. تشخیص زودهنگام، نه‌تنها از آسیب‌های مفصلی جلوگیری می‌کند، بلکه به بهبود کیفیت گام‌برداری و حفظ تعادل بدن کمک می‌نماید.
جمع‌بندی
انحراف پاشنه پا مشکلی شایع ولی قابل‌اصلاح است که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند به دردهای گسترده در سراسر اندام تحتانی منجر شود. با چند تست ساده در خانه‌مانند مشاهده در آینه، اثر خیس پا یا خط حرکت، می‌توان به‌راحتی وضعیت پاشنه را بررسی کرد. آگاهی از علائم و اقدام به‌موقع برای اصلاح آن، از بروز آسیب‌های بعدی به‌زانو و ستون فقرات پیشگیری می‌کند. اگر هرگونه درد یا تغییر غیرعادی احساس کردید، مراجعه به متخصص، انتخابی درست و پیشگیرانه است. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.
تایید شده توسط دکتر علی حوصله
محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید
