زانو یکی از پیچیده‌ترین مفاصل بدن است که نقش اصلی در انتقال نیروها بین ران و ساق و همچنین در حرکات روزمره مانند راه‌رفتن، دویدن و پرش دارد. پایداری این مفصل نه‌تنها به ساختارهای استخوانی و رباطی وابسته است، بلکه عملکرد مناسب عضلات و هماهنگی حرکات زنجیره‌ای اندام تحتانی نیز اهمیت زیادی دارد. یکی از فاکتورهایی که می‌تواند زمینه‌ساز اختلال در عملکرد زانو شود، چرخش ناقص (Rotation Dysfunction) است.
منظور از این اختلال، محدودیت یا افراط در چرخش داخلی یا خارجی مفصل زانو و ناهماهنگی آن با حرکات طبیعی است. در چنین شرایطی، نیروها به طور مساوی بین سازه‌های مختلف زانو توزیع نشده و تنش‌های غیرطبیعی روی رباط‌ها، مینیسک‌ها و غضروف مفصلی ایجاد می‌شود. تداوم این وضعیت به‌مرور باعث ناپایداری حرکتی و افزایش احتمال آسیب‌های ورزشی یا دردهای مزمن می‌شود. با دکتر حوصله همراه باشید تا بررسی کنیم که چرخش ناقص زانو چه ارتباطی با ناپایداری حرکتی یا آسیب‌های زانویی دارد.
چرخش ناقص زانو چیست
چرخش ناقص زانو به شرایطی گفته می‌شود که در آن محور حرکتی طبیعی بین استخوان ران (Femur) و استخوان ساق (Tibia) از حالت تعادل خارج می‌شود. در حالت طبیعی، مفصل تیبیوفمورال توانایی انجام چرخش‌های اندک داخلی و خارجی دارد که با حرکات پیچیده‌تر مانند اسکات، راه‌رفتن یا تغییر جهت‌ها هماهنگ می‌شود. این چرخش‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هم‌زمان با قفل‌شدن یا بازشدن مفصل در انتهای دامنه، سازوکار پایداری و انتقال نیرو را تأمین کنند.
اما در حالت ناقص، ممکن است زانو توانایی کامل برای چرخش داخلی را نداشته باشد یا برعکس، چرخش خارجی بیش از حد رخ دهد. چنین پدیده‌ای موجب می‌شود نیروهای وارده به‌زانو به شکل غیر متعادل منتقل شده و بافت‌های نرم اطراف دچار فشار مضاعف شوند. تفاوت اساسی چرخش ناقص با چرخش طبیعی در نبود هماهنگی بین محور ران و ساق است. در چرخش طبیعی، حرکت تیبا نسبت به فمور متناسب و متوازن است، در حالی که در حالت ناقص یا محدودشده، الگوی نیرو تغییریافته و احتمال ناپایداری یا آسیب تقویت می‌شود.
به بیان ساده، اگر زانو نتواند در لحظات کلیدی مثل قرارگیری پا روی زمین هنگام دویدن یا فرود از پرش، هماهنگی در چرخش داخلی یا خارجی را اجرا کند، تعادل بیومکانیکی از دست می‌رود. این موضوع علاوه بر افزایش خطر آسیب به رباط‌ها و مینیسک‌ها، باعث ایجاد حس ناپایداری یا گیرکردن در حرکات ورزشی می‌شود.
چه عواملی باعث چرخش ناقص زانو می‌شوند؟
عوامل متعددی می‌توانند زمینه‌ساز بروز اختلال در چرخش زانو شوند. این عوامل معمولاً به‌صورت ترکیبی عمل کرده و هم شامل ضعف عضلانی و مشکلات ساختاری می‌شوند و هم الگوهای حرکتی نادرست. در ادامه مهم‌ترین عواملی که باعث چرخش ناقص زانو می‌شوند بررسی خواهند شد.
ضعف عضلات چرخاننده خارجی یا داخلی
ضعف در عضلاتی که مسئول کنترل چرخش داخلی و خارجی ساق هستند، نخستین دلیل بروز چرخش ناقص محسوب می‌شود. عضلاتی چون همسترینگ داخلی (برای چرخش داخلی) و سر کوتاه عضله بی سپس یا همچنین عضلات ناحیه گلوتئال (برای چرخش بیرونی) نقش کلیدی دارند. زمانی که این عضلات ضعیف شوند، حتی در صورت سلامت رباط‌ها، کنترل کافی بر حرکت محوری ساق وجود ندارد.
برای مثال ورزشکاری که عضلات گلوتئوس ماکسیموس ضعیفی دارد، هنگام فرود از پرش به‌جای آنکه ران و ساق هم‌راستا بمانند، زانو تمایل به چرخش داخلی پیدا می‌کند. تداوم این حرکت نادرست در بلندمدت فشار زیادی به رباط صلیبی قدامی وارد می‌کند. به‌علاوه، ضعف عضلات داخلی ممکن است موجب شود ساق تمایل به چرخش بیرونی بیش از حد پیدا کند که این حالت نیز فشار غیرطبیعی به سطح مفصلی مینیسک وارد می‌سازد.
ریشه مشکل در چنین شرایطی به عدم تعادل عضلانی باز می‌گردد. اگر تقویت انتخابی انجام نشود و تمرینات اصلاحی مناسب به کار گرفته نشود، این اختلال تبدیل به یک الگوی حرکتی ثابت خواهد شد. این عامل معمولاً در افرادی که تمرینات بدنسازی نامتقارن دارند یا حرکات عملکردی را نادیده می‌گیرند بیشتر دیده می‌شود.
محدودیت حرکتی در مفصل ران یا مچ پا
حرکت زانو هرگز مستقل از مفاصل مجاور خود یعنی ران و مچ پا نیست. محدودیت حرکتی در این مفاصل می‌تواند به طور غیرمستقیم الگوی چرخش زانو را تغییر دهد. برای نمونه، کاهش دامنه حرکتی چرخش داخلی مفصل ران باعث می‌شود ساق بیش از اندازه درگیر جبران حرکتی شود و زانو مسیر غیرطبیعی را طی کند.
همین‌طور، کاهش دورسی‌فلکشن مچ پا (به‌ویژه در ورزشکاران پرش یا دونده‌ها) سبب می‌گردد زانو نیازمند جبران حرکتی در قالب چرخش داخلی شود. این جبران در ظاهر کوچک اما در واقع ساختاری خطرناک است؛ زیرا نه‌تنها ثبات زانو را برهم می‌زند؛ بلکه امکان بروز آسیب‌های مکرر بی‌بار نیز بالا می‌رود.
برای مثال فردی که دچار خشکی آشیل و محدودیت در مفصل مچ است، هنگام اسکات قادر به انتقال کامل زانو به جلو نخواهد بود و ناگزیر زانو چرخش ناخواسته‌ای پیدا می‌کند. در این حالت حتی اگر بافت‌های زانو سالم باشند، فشار از مسیر طبیعی خارج‌شده و به مینیسک‌ها و رباط‌ها تحمیل می‌شود؛ بنابراین بررسی دقیق ران و مچ پا همیشه باید در ارزیابی بیماران دارای چرخش ناقص زانو مدنظر قرار گیرد.
ساختارهای لیگامانی (کشش بیش از حد یا سفتی رباط‌های جانبی)
رباط‌ها به‌عنوان عامل پایدارکننده غیرفعال نقش مهمی در کنترل حرکات زانو دارند. اگر رباط‌های داخلی یا خارجی دچار کشش بیش از حد شوند، زانو آزادی غیرطبیعی در محور چرخشی پیدا می‌کند. برعکس، اگر سفتی بیش از حد وجود داشته باشد، دامنه حرکتی محدود شده و زانو قادر به اجرای مناسب چرخش داخلی یا خارجی نخواهد بود.
مصداق رایج این موضوع در ورزشکاران سابقه‌دار آسیب است. مثلاً فردی که یک‌بار دچار کشیدگی MCL شده، ممکن است حتی پس از بهبود بالینی، اندکی ناپایداری باقی بماند و این ناپایداری باعث چرخش اضافی زانو در فعالیت‌ها شود. همچنین افرادی که به دلیل فرایندهای التهابی یا جراحی‌های قبلی دچار بافت اسکار هستند، با سفتی غیرطبیعی در رباط‌ها روبهرو می‌شوند و همین موجب محدودیت چرخشی می‌شود.
این عامل اهمیت زیادی دارد؛ زیرا برخلاف ضعف عضلانی که با تمرین قابل‌جبران است، مشکلات لیگامانی گاه نیازمند مداخلات پزشکی یا توان‌بخشی تخصصی‌تر هستند. هر گونه اختلال در عملکرد رباط‌ها به طور مستقیم تعادل نیرو میان استخوان ران و ساق را بر هم می‌زند و خطر آسیب‌های شدیدتر را افزایش می‌دهد.
الگوریتم حرکتی غلط هنگام راه‌رفتن، اسکات یا فرود از پرش
الگوی حرکتی یا همان الگوریتمی که بدن هنگام فعالیت دنبال می‌کند، بر عملکرد زانو اثر مستقیم دارد. زمانی که فرد عادت به اجرای حرکات غلط داشته باشد، حتی با ساختارهای سالم نیز به‌تدریج چرخش ناقص شکل می‌گیرد.
به‌عنوان‌مثال، فردی که هنگام اسکات زانوهای خود را به سمت داخل می‌برد (کژوالگوس)، به‌مرور دچار چرخش داخلی ناقص زانو خواهد شد. یا ورزشکاری که هنگام فرود از پرش کنترل کافی در مفصل ران ندارد، دچار چرخش ترکیبی زانو می‌شود. این الگوریتم حرکتی غلط معمولاً نتیجه ضعف تثبیت‌کننده‌های مرکزی، بی‌توجهی به تکنیک صحیح و تمرینات غیرعلمی است.
با نگاه کل‌نگر، باید توجه داشت که حرکات روزمره حتی ساده‌ترین آن‌ها مانند بالا و پایین‌رفتن از پله نیز در صورت اجرای مداوم با الگوریتم غلط، می‌توانند باعث تثبیت الگوی چرخش ناقص در سیستم حرکتی شوند؛ بنابراین اصلاح تکنیک، آموزش حرکات عملکردی و استفاده از فیدبک دیداری یا ویدئویی می‌تواند نقش زیادی در جلوگیری از تثبیت این خطاها داشته باشد.
چرخش ناقص زانو چگونه منجر به ناپایداری حرکتی می‌شود؟
چرخش ناقص زانو به طور مستقیم با ناپایداری حرکتی مرتبط است. وقتی محور ران و ساق هماهنگ نباشد، مرکز فشار (Center of Pressure) در مفصل تغییر می‌کند. این تغییر منجر به برهم‌خوردن سیستم عصبی – عضلانی می‌شود که وظیفه اصلی آن پیش‌بینی و پاسخ سریع به نیروهای وارده است. فردی که دچار این اختلال است، هنگام تغییر جهت در ورزش یا حتی در فعالیت‌های روزمره، احساس عدم اطمینان دارد. چون چرخش ناقص باعث می‌شود عضلات اطراف زانو پاسخ زمان‌مند و قدرتمندی ندهند، رباط‌ها مجبور به تحمل بار اضافی می‌شوند.
در بلندمدت، ناپایداری حرکتی نه‌تنها احتمال آسیب‌های ورزشی را چندبرابر می‌کند، بلکه اعتماد حرکتی فرد را هم کاهش می‌دهد. نمونه بارز آن ورزشکاری است که بعد از آسیب ACL حتی با بازتوانی ناقص، هنوز در زمین‌بازی احساس ناپایداری دارد؛ دلیل اصلی در بسیاری موارد وجود چرخش ناقص و عدم بازیابی الگوی طبیعی است. این رابطه سبب می‌شود که ارزیابی و اصلاح چرخش زانو به‌عنوان یکی از کلیدهای پیشگیری از ناپایداری‌های حرکتی شناخته شود.
مشاوره و ارزیابی رایگان
برای اینکه بتونیم بهتر باهم در ارتباط باشیم شماره تماست رو وارد کن.
آسیب‌های رایج ناشی از چرخش ناقص زانو
چرخش ناقص زانو زمینه‌ساز فشارهای غیرطبیعی به ساختارهای مختلف مفصل است. این فشارها در مسیر تکراری یا شدید، باعث انواع آسیب‌های شناخته‌شده زانویی می‌شوند که در ادامه مرور خواهند شد.
آسیب رباط صلیبی (ACL)
ناپایداری چرخشی یکی از مهم‌ترین عوامل پارگی رباط صلیبی قدامی است. زمانی که زانو در حین چرخش داخلی یا خارجی تحت نیروهای شدید قرار گیرد و هماهنگی عضلانی کافی وجود نداشته باشد، فشار مستقیم بر ACL وارد می‌شود.
این وضعیت اغلب در لحظات تغییر ناگهانی جهت یا فرود با تکنیک غلط رخ می‌دهد. برای مثال ورزشکاری که هنگام تغییر مسیر زانو را به طور ناگهانی به سمت داخل می‌چرخاند، اگر قدرت عضلات گلوتئال و همسترینگ داخلی را ازدست‌داده باشد، احتمال پارگی ACL بالا می‌رود. از دید بالینی این افراد صدایی خاص و ناتوانی در ادامه فعالیت را تجربه می‌کنند. بررسی بیومکانیکی نشان داده که افزایش چرخش داخلی ساق نسبت به ران بار بر ACL را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد. در نتیجه می‌توان گفت که اصلاح چرخش ناقص یکی از ابزارهای کلیدی در پیشگیری از آسیب رباط صلیبی محسوب می‌شود.
سندرم پاتلوفمورال (Patellofemoral Pain Syndrome)
این سندرم زمانی رخ می‌دهد که کشکک (Patella) در مسیر طبیعی شیاری که روی فمور قرار دارد حرکت نکند. چرخش ناقص زانو می‌تواند باعث تغییر زاویه کشکک و حرکت غیرطبیعی آن شود. برای مثال، در چرخش داخلی بیش از حد ساق، کشکک تمایل پیدا می‌کند به سمت خارج شیفت یابد که این حالت تنش غیرطبیعی بر سطح غضروفی ایجاد می‌کند.
افرادی که دچار این سندرم هستند معمولاً با درد جلوی زانو، به‌ویژه هنگام بالا یا پایین‌رفتن از پله روبهرو می‌شوند. بیومکانیک این مشکل نشان می‌دهد که هماهنگی نامناسب میان زنجیره عضلانی ران – زانو – مچ علت اصلی است. بنابراین درک رابطه میان چرخش ناقص و سندرم پاتلوفمورال کمک می‌کند تا درمان تنها بر کاهش درد تمرکز نکند، بلکه اصلاح حرکت و بهبود کنترل چرخشی نیز بخشی از مداخله باشد.
سندرم باند ایلیوتیبیال (IT Band Syndrome)
باند ایلیوتیبیال یک ساختار فیبری است که از لگن تا زانو امتداد دارد و نقش مهمی در تثبیت جانبی ایفا می‌کند. چرخش ناقص زانو، به‌خصوص چرخش داخلی بیش از حد، موجب افزایش تماس و اصطکاک باند IT با کندیل جانبی فمور می‌شود.
ورزشکاران دوندۀ مسافت طولانی بیشترین گروه در معرض این سندرم هستند. آن‌ها معمولاً درد سوزشی در قسمت خارجی زانو گزارش می‌کنند که با افزایش شدت فعالیت تشدید می‌شود. تحلیل بیومکانیکی نشان می‌دهد که هرچه ساق در وضعیت چرخش داخلی بیشتری قرار گیرد، فشار کششی روی IT Band افزایش پیدا می‌کند. این آسیب نمونه بارز تأثیر جبران حرکتی ناشی از چرخش ناقص بر یک ساختار غیرمفصلی است و اهمیت اصلاح تکنیک دویدن و بهبود الگوهای حرکتی را بیش‌ازپیش روشن می‌سازد.
تخریب تدریجی منیسک داخلی یا خارجی
منیسک‌ها نقش ضربه‌گیر و توزیع‌کننده نیرو در زانو را بر عهده دارند. زمانی که زانو دچار چرخش ناقص شود، نیروهای فشاری به طور متوازن توزیع نمی‌شوند و یک بخش از منیسک بار بیشتری تحمل می‌کند. چرخش داخلی ناقص اغلب باعث فشار مضاعف روی منیسک داخلی و چرخش خارجی بیش از حد منجر به آسیب منیسک خارجی می‌شود. افرادی که سال‌ها با این وضعیت زندگی می‌کنند ممکن است دچار پارگی‌های دژنراتیو شوند. نشانه‌های بالینی شامل درد عمیق مفصلی، قفل‌شدن یا صدای کلیک هنگام حرکت است.
این آسیب‌ها نشان می‌دهند که حتی در غیاب یک حادثه ورزشی خاص، چرخش ناقص می‌تواند به‌مرور ساختارهای کلیدی زانو را فرسوده سازد. درمان به‌جز مدیریت درد، باید باهدف اصلاح ریشه بیومکانیکی صورت گیرد.
چطور چرخش ناقص زانو را تشخیص دهیم؟
تشخیص دقیق این اختلال نیازمند بررسی عملکردی مفصل زانو و زنجیره حرکتی پایین‌تنه است. چند روش ارزیابی ساده اما مهم می‌توانند به متخصص کمک کنند.
بررسی دیداری هنگام راه‌رفتن و اسکات
یکی از ساده‌ترین راه‌ها مشاهده مستقیم است. در ارزیابی راه‌رفتن، متخصص زاویه زانو نسبت به محور پا و ران را بررسی می‌کند. اگر پا تمایل به داخل یا خارج داشته باشد، می‌تواند نشانه‌ای از چرخش ناقص باشد. در حرکت اسکات، قرارگیری زانوها نسبت به خط پنجه بررسی می‌شود. زانوهایی که به سمت داخل collapse می‌کنند یا برعکس بیش از حد به بیرون منحرف می‌شوند، احتمالاً گرفتار نقص در الگوی چرخشی هستند. این روش علاوه بر شناسایی، امکان ثبت ویدئویی برای مقایسه در جلسات بعدی را می‌دهد.
تست چرخش فعال Tibia روی فمور
این تست به‌صورت نشسته یا در حالت خوابیده انجام می‌شود. فرد به طور فعال ساق خود را به داخل و بیرون می‌چرخاند. دامنه، تقارن و کیفیت حرکت توسط متخصص ارزیابی می‌شود. اگر دامنه در یک سمت به‌وضوح محدود یا برعکس بیش از حد باشد، چرخش ناقص قابل‌استنباط است. این تست کمک می‌کند اختلال بین دو پا نیز مشخص شود. وجود درد یا احساس گیرکردن نشانه‌ای دیگر از درگیری بافت‌های داخلی است.
تست ارزیابی زنجیره حرکتی لگن تا کف پا
چرخش زانو غالباً ناشی از مشکلات بالادستر یا پایین‌دست‌تر است. برای همین تست‌های کاربردی زنجیره حرکتی انجام می‌شود. مثلاً بررسی دامنه چرخش ران یا دورسی‌فلکشن مچ می‌تواند زمینه‌های جبرانی زانو را آشکار کند. این ارزیابی به متخصص اجازه می‌دهد تا منبع اصلی اختلال شناسایی شود و مداخله به‌جای تمرکز صرف بر زانو، کل زنجیره را اصلاح کند. چنین دیدگاهی احتمال موفقیت در درمان را بسیار بیشتر می‌کند.
نقش تمرینات اصلاحی در کنترل چرخش ناقص زانو
تمرینات اصلاحی اساس مدیریت اختلالات بیومکانیکی هستند و در مورد چرخش ناقص زانو نیز همین قاعده صدق می‌کند. اولین مرحله در طراحی برنامه اصلاحی، شناسایی عامل غالب است؛ اگر ضعف عضلانی در میان باشد، تمرکز بر تقویت گروه‌های هدفی چون گلوتئوس ماکسیموس، گلوتئوس مدیوس و همسترینگ داخلی قرار می‌گیرد. تمریناتی مانند پل با مقاومت جانبی، لانج‌های کنترل‌شده و اسکات با کش تراباند می‌توانند نقش زیادی در بازگرداندن کنترل چرخشی ایفا کنند.
در مرحله دوم، افزایش انعطاف‌پذیری و دامنه حرکتی باید محور کار باشد. تمرینات کششی برای عضلات ران و ساق به‌ویژه برای افراد دارای محدودیت مچ یا ران ضروری است. همچنین تکنیک‌های موبیلیزیشن می‌توانند در کاهش سفتی لیگامانی یا عضلانی مؤثر باشند. سومین مرحله مربوط به اصلاح الگوهای حرکتی است. تنها تقویت یا کشش کافی نیست؛ بلکه بدن باید مجدداً الگوهای درست را بیاموزد؛ بنابراین تمریناتی مانند اسکات تک‌پا با فیدبک آینه، تمرینات تعادلی روی سطوح ناپایدار و آموزش فرود مناسب از اهمیت ویژه برخوردارند.
در کنار آن استفاده از تمرینات عملکردی ورزشی مثل تغییر جهت سریع، حرکات پلیومتریک تصحیح‌شده می‌تواند برنامه را کامل‌تر کند. ناگفته نماند که تمرینات اصلاحی باید تدریجی، هدفمند و منظم باشند. اجرای صحیح تحت‌نظر متخصص حرکتی یا فیزیوتراپیست تضمین می‌کند که چرخش ناقص زانو به سمت وضعیت طبیعی بازگردد و فرد در فعالیت‌های روزمره یا ورزشی، ثبات و اطمینان بیشتری پیدا کند.
جمع‌بندی نهایی
چرخش ناقص زانو پدیده‌ای است که اغلب نادیده گرفته می‌شود، اما اثرات عمیق و گسترده‌ای بر پایداری مفصل و سلامت حرکتی دارد. این اختلال می‌تواند ناشی از ضعف عضلانی، محدودیت مفصلی، مشکلات لیگامانی یا الگوریتم‌های غلط حرکتی باشد. پیامدهای آن نیز محدود به احساس ناراحتی نیست؛ بلکه ناپایداری حرکتی، کاهش کارایی ورزشی و بروز آسیب‌های شایعی چون پارگی ACL یا درد پاتلوفمورال را به دنبال دارد.
تشخیص به‌موقع از طریق روش‌های ساده دیداری و تست‌های تخصصی امکان‌پذیر است. مهم‌تر از آن، تمرینات اصلاحی نقش‌محوری در بازگرداندن عملکرد طبیعی ایفا می‌کنند. چنین تمریناتی نه‌تنها به کاهش علائم کمک می‌کنند، بلکه اساس پیشگیری از آسیب‌های بعدی نیز محسوب می‌شوند. در واقع توجه به چرخش ناقص زانو رویکردی استراتژیک در سلامت حرکتی به شمار می‌آید. آگاهی، ارزیابی و اصلاح این اختلال می‌تواند کیفیت زندگی و عملکرد ورزشی را به میزان چشمگیری ارتقا بخشد. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.
تایید شده توسط دکتر علی حوصله
محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید
