معرفی عضله پوپلیتئوس

مقدمه

عضله پوپلیتئوس (Popliteus muscle) اگرچه کوچک است اما نقشی حیاتی در ثبات و عملکرد مفصل زانو ایفا می‌کند. این عضله که در عمق فوسای پوپلیتئال قرار دارد، با ساختار منحصر به فرد و اتصالات متعددش، در کینماتیک پیچیده زانو دخیل است. علی‌رغم اهمیت آناتومیک و بیومکانیکی پوپلیتئوس، این عضله اغلب در ارزیابی‌های بالینی نادیده گرفته می‌شود. در این مقاله ضمن بررسی دقیق آناتومی و عملکرد این عضله ناشناخته، به مکانیسم‌های آسیب و راهکارهای تقویت آن نیز خواهیم پرداخت. با مقاله ی دکتر حوصله همراه ما باشید.

عضله پوپلیتئوس چیست؟

عضله پوپلیتئوس یکی از عضلات کوچک اما مهم در ناحیه خلفی زانو است که نقش بسزایی در ثبات مفصل زانو ایفا می‌کند. این عضله که در بخش عمقی خلفی ساق پا قرار دارد، از «کندیل خارجی استخوان ران» شروع شده و به سطح خلفی «استخوان تیبیا» در بالای خط سولئال متصل می‌شود.

عضله پوپلیتئوس بخشی از مجموعه عضلات خلف زانو را تشکیل می‌دهد و به همراه عضلات «تیبیالیس خلفی»، «فلکسور دیجیتوروم لانگوس» و «فلکسور هالوسیس لانگوس» در کمپارتمان خلفی عمقی ساق پا قرار می‌گیرد.

از نظر جنین‌شناسی، عضله پوپلیتئوس از بافت «مزودرم» منشأ می‌گیرد و در طی مراحل تکامل جنینی، اتصالات لیگامانی آن به «منیسک خارجی» و «سر فیبولا» شکل می‌گیرد. علاوه بر این، عضله پوپلیتئوس دارای یک «بورسا» است که طی فرآیند تکامل جنینی ایجاد می‌شود.

این عضله تنها عضله‌ای در ناحیه خلفی زانو است که صرفا بر روی مفصل زانو اثر می‌گذارد و نقشی در مفاصل مچ پا ندارد. عضله پوپلیتئوس گاهی به عنوان «کلید قفل زانو» شناخته می‌شود، زیرا نقش مهمی در شروع حرکت «فلکشن زانوی کاملا اکستند شده» از طریق چرخش خارجی استخوان ران بر روی تیبیا دارد.

محل قرارگیری عضله پوپلیتئوس

عضله پوپلیتئوس در ناحیه خلفی زانو و در عمق «حفره پوپلیتئال» قرار دارد. این عضله کوچک، کف حفره پوپلیتئال را تشکیل می‌دهد و به همراه عضلات «فلکسور دیجیتوروم لانگوس»، «فلکسور هالوسیس لانگوس» و «تیبیالیس خلفی»، بخشی از عضلات خلفی عمقی ساق پا را تشکیل می‌دهد.

عضله پوپلیتئوس از سطح خارجی «کندیل خارجی استخوان ران» و «منیسک خارجی» زانو شروع شده و به سطح خلفی قسمت پروگزیمال «استخوان تیبیا»، درست در بالای «خط سولئال» متصل می‌شود. تاندون عضله پوپلیتئوس که «تاندون پوپلیتئوس» نامیده می‌شود، در شیار مخصوص خود بر روی سطح خارجی کندیل خارجی ران قرار می‌گیرد.

این تاندون از سمت داخل به فیبرهای تاندونی متصل می‌شود که از «شاخ خلفی منیسک خارجی» منشأ می‌گیرند. همچنین، «لیگامان پوپلیتئوفیبولار» نیز تاندون پوپلیتئوس را به سطح داخلی «سر فیبولا» متصل می‌کند. پس از عبور از زیر «لیگامان آرکوئیت»، تاندون پوپلیتئوس به شکم عضلانی مثلثی شکل تبدیل می‌شود که به صورت تحتانی-داخلی بر روی «کپسول مفصلی خلفی زانو» امتداد می‌یابد.

در سطح خلفی، عضله پوپلیتئوس توسط یک «فاشیای احاطه‌کننده» پوشیده شده است که توسط یک «گسترش آپونوروتیک» ضخیم تقویت می‌شود. این گسترش آپونوروتیک عمدتاً از تاندون عضله «سمی ممبرانوسوس» منشأ می‌گیرد.

در خلف فاشیای احاطه‌کننده پوپلیتئوس، عضلات «گاستروکنمیوس»، «پلانتاریس»، «عصب تیبیال» و «شریان و ورید پوپلیتئال» قرار دارند. موقعیت عضله پوپلیتئوس در ناحیه خلفی زانو و ارتباط نزدیک آن با ساختارهای مهم این ناحیه، اهمیت این عضله کوچک را در ثبات مفصل زانو نشان می‌دهد.

بررسی سر ثابت پوپلیتئوس

عضله پوپلیتئوس دارای یک سر ثابت (مبدأ) و یک سر متحرک (محل اتصال) است که نقش مهمی در عملکرد این عضله ایفا می‌کنند. سر ثابت یا مبدأ عضله پوپلیتئوس، از طریق یک تاندون قوی به نام «تاندون پوپلیتئوس» از «کندیل خارجی استخوان ران» منشأ می‌گیرد.

این تاندون در شیار مخصوص خود بر روی سطح خارجی کندیل خارجی ران قرار می‌گیرد و از سمت داخل به فیبرهای تاندونی متصل می‌شود که از «شاخ خلفی منیسک خارجی» شروع می‌شوند. علاوه بر این، «لیگامان پوپلیتئوفیبولار» نیز تاندون پوپلیتئوس را به سطح داخلی «سر فیبولا» متصل می‌کند.

بررسی سر متحرک پوپلیتئوس

پس از عبور از زیر «لیگامان آرکوئیت»، تاندون پوپلیتئوس به شکم عضلانی مثلثی شکل تبدیل می‌شود که به صورت تحتانی-داخلی بر روی «کپسول مفصلی خلفی زانو» امتداد می‌یابد. سر متحرک یا محل اتصال عضله پوپلیتئوس، در سطح خلفی «استخوان تیبیا» (دو سوم داخلی) و بالاتر از «خط سولئال» قرار دارد. خط سولئال، محل مبدأ عضله «سولئوس» است.

مطالعات کالبدشناسی نشان داده‌اند که گاهی فیبرهای عضلانی پوپلیتئوس از «برجستگی استیلوئید سر فیبولا» نیز منشأ می‌گیرند و به صورت مایل امتداد یافته و با ساختار اصلی عضلانی ادغام می‌شوند. وجود سر ثابت و متحرک منحصر به فرد عضله پوپلیتئوس، به این عضله اجازه می‌دهد تا عملکردهای متنوعی را در ثبات مفصل زانو و حرکات آن ایفا کند. چرخش داخلی تیبیا، چرخش خارجی فمور و کمک به فلکشن زانو، از جمله مهم‌ترین نقش‌های عضله پوپلیتئوس هستند که توسط سر ثابت و متحرک این عضله امکان‌پذیر می‌شوند.

سیستم عصب­‌رسانی پوپلیتئوس

عصب‌رسانی به عضله پوپلیتئوس توسط شاخه‌های عصب «تیبیال» صورت می‌گیرد که خود از «شبکه کمری-خاجی» L4 تا S1 منشأ می‌گیرد. مطالعات نشان داده‌اند که به طور معمول، 2 تا 3 شاخه عصبی موازی از عصب تیبیال، عضله پوپلیتئوس را عصب‌دهی می‌کنند. محل ورود این شاخه‌های عصبی، در حاشیه خارجی-تحتانی عضله و در زیر سر فیبولا قرار دارد. پس از ورود به عضله، این شاخه‌های عصبی به سه بخش قدامی، میانی و خلفی تقسیم می‌شوند و در سرتاسر عضله پوپلیتئوس پخش می‌گردند.

عصب تیبیال که مسئول عصب‌رسانی به عضله پوپلیتئوس است، خود شاخه‌ای از «عصب سیاتیک» محسوب می‌شود. این عصب پس از جدا شدن از عصب سیاتیک، وارد ناحیه «حفره پوپلیتئال» می‌شود و به سمت پایین امتداد می‌یابد. در مسیر خود، عصب تیبیال شاخه‌هایی را برای عصب‌دهی به عضلات خلفی ساق پا از جمله عضله پوپلیتئوس، «فلکسور دیجیتوروم لانگوس»، «فلکسور هالوسیس لانگوس» و «تیبیالیس خلفی» ارسال می‌کند.

سیستم عصبی نقش حیاتی در عملکرد صحیح عضله پوپلیتئوس ایفا می‌کند. شاخه‌های عصب تیبیال با ارسال سیگنال‌های عصبی، موجب انقباض عضله پوپلیتئوس و انجام حرکات مهمی مانند چرخش داخلی تیبیا، چرخش خارجی فمور و کمک به فلکشن زانو می‌شوند.

سیستم خون‌­رسانی پوپلیتئوس

عضله پوپلیتئوس از طریق شبکه‌ای از شریان‌ها و سرخرگ‌های متعدد، خون‌رسانی می‌شود که نقش حیاتی در حفظ سلامت و عملکرد مناسب این عضله ایفا می‌کنند. اصلی‌ترین منبع خون‌رسانی به عضله پوپلیتئوس، شاخه‌های «شریان پوپلیتئال» هستند که شامل «شریان‌های ژنیکولار تحتانی-داخلی» و «تحتانی-خارجی» می‌باشند. این شریان‌ها با انشعاب از شریان پوپلیتئال، به سمت عضله پوپلیتئوس امتداد یافته و شبکه غنی از عروق خونی را در این عضله ایجاد می‌کنند.

علاوه بر شاخه‌های شریان پوپلیتئال، عضله پوپلیتئوس از طریق شاخه‌های دیگری نیز خون‌رسانی می‌شود. «شریان راجعه خلفی تیبیا» که از بخش پروگزیمال «شریان خلفی تیبیا» منشعب می‌شود، نقش مهمی در تأمین خون عضله پوپلیتئوس دارد. همچنین، «شریان نخورنده تیبیا» نیز با ورود به کانال نخورنده استخوان تیبیا، شاخه‌هایی را به سمت عضله پوپلیتئوس ارسال می‌کند و در خون‌رسانی به این عضله مشارکت می‌نماید.

سیستم وریدی نیز نقش مهمی در تخلیه خون از عضله پوپلیتئوس و بازگشت آن به گردش خون مرکزی دارد. وریدهای مرتبط با عضله پوپلیتئوس، خون تیره و مواد زائد متابولیکی را از این عضله جمع‌آوری کرده و به سمت «ورید پوپلیتئال» هدایت می‌کنند. ورید پوپلیتئال سپس خون را به سمت وریدهای بزرگ‌تر مانند «ورید فمورال» و در نهایت به سمت قلب و ریه‌ها برای اکسیژن‌رسانی مجدد هدایت می‌کند.

سیستم لنفاوی نیز در کنار سیستم خون‌رسانی، نقش مهمی در حفظ تعادل مایعات و دفع مواد زائد از عضله پوپلیتئوس ایفا می‌کند. رگ‌های لنفاوی، مایع بینابینی و پروتئین‌های اضافی را از فضای بین سلولی عضله جمع‌آوری کرده و به سمت «گره‌های لنفاوی پوپلیتئال» هدایت می‌کنند.

عملکرد عضله پوپلیتئوس از نظر آناتومی

عضله پوپلیتئوس علی‌رغم اندازه کوچک خود، نقش بسیار مهمی در عملکرد مفصل زانو ایفا می‌کند. از نظر آناتومیکی، این عضله دارای ساختار منحصر به فردی است که به آن اجازه می‌دهد عملکردهای متنوعی را در ثبات و حرکت زانو داشته باشد.

یکی از مهم‌ترین نقش‌های عضله پوپلیتئوس، کمک به «فلکشن زانوی کاملاً اکستند شده» است. زمانی که زانو در وضعیت کاملاً صاف و اکستنشن قرار دارد، عضله پوپلیتئوس با انقباض خود، باعث چرخش خارجی استخوان ران بر روی تیبیا می‌شود.

این حرکت به «باز کردن قفل زانو» معروف است و به شروع حرکت فلکشن زانو کمک می‌کند. به همین دلیل، گاهی از عضله پوپلیتئوس به عنوان «کلید قفل زانو» یاد می‌شود. علاوه بر نقش در فلکشن زانو، عضله پوپلیتئوس با اتصالات خود به «منیسک خارجی»، در حفظ ثبات این ساختار مهم نیز نقش دارد.

هنگام فلکشن زانو، عضله پوپلیتئوس با کشیدن منیسک خارجی به سمت خلف، از گیر افتادن آن بین استخوان ران و تیبیا جلوگیری می‌کند. این عمل، یکپارچگی منیسک خارجی را حفظ کرده و از آسیب به آن پیشگیری می‌نماید.

عملکرد عضله پوپلیتئوس از نظر بیومکانیک

عضله پوپلیتئوس علی‌رغم اندازه کوچکش، نقش مهمی در بیومکانیک و عملکرد مفصل زانو ایفا می‌کند. این عضله در هر دو فاز باز و بسته چرخه راه رفتن درگیر است. در فاز بسته که پا روی زمین است، پوپلیتئوس با چرخش خارجی «فمور» روی «تیبیا»، در باز کردن قفل زانو نقش کلیدی دارد. این عمل باعث می‌شود تا حرکت «فلکشن» زانو آغاز شود.

از طرف دیگر، در فاز باز که پا از زمین جدا می‌شود، پوپلیتئوس با چرخش داخلی تیبیا روی فمور، به ثبات تیبیا در حین فلکشن زانو کمک می‌کند. بنابراین این عضله هم در شروع خم شدن زانو و هم در کنترل حرکت تیبیا حین خم شدن نقش مهمی بازی می‌کند.

علاوه بر این، پوپلیتئوس با اتصالاتش به «کپسول مفصلی خلفی» و «لیگامان پوپلیتئوفیبولار»، به عنوان یک ثبات دهنده استاتیک عمل کرده و از عقب رفتن بیش از حد تیبیا جلوگیری می‌کند. همچنین در حین فلکشن زانو و چرخش خارجی فمور، این عضله «منیسک خارجی» را به عقب می‌کشد تا از گیر افتادن آن بین استخوان‌ها پیشگیری کند.

بنابراین می‌توان گفت عضله پوپلیتئوس با عملکردهای دینامیک و استاتیک خود، نقشی حیاتی در حفظ راستای طبیعی، ثبات و حرکت هماهنگ مفصل زانو در طی فعالیت های عملکردی مثل راه رفتن، بلند شدن و نشستن ایفا می کند. آسیب یا نارسایی این عضله می تواند بیومکانیک طبیعی زانو را مختل کرده و فرد را مستعد ایجاد ناپایداری و صدمات بیشتر نماید.

آسیب­های عضله پوپلیتئوس

عضله پوپلیتئوس اغلب در ارتباط با آسیب های «گوشه خلفی-خارجی زانو» (Posterolateral Corner Injury) دچار صدمه می‌شود. این آسیب‌ها معمولا در اثر ضربات مستقیم به سمت داخلی-قدامی زانو، نیروهای «واروس» به زانوی خم‌شده یا در حین دررفتگی زانو رخ می‌دهند. در این موارد، ارزیابی فوری عروقی-عصبی اندام تحتانی بسیار حیاتی است.

معاینه بالینی آسیب‌های گوشه خلفی-خارجی زانو شامل تست های «استرس واروس» در وضعیت اکستنشن کامل و 30 درجه فلکشن زانو و «تست دیال» برای ارزیابی ثبات این ناحیه است. در تست دیال، چرخش خارجی ساق پای مبتلا با طرف سالم در زوایای 30 و 90 درجه فلکشن زانو مقایسه می‌شود. تفاوت بیش از 10 درجه، نشانه آسیب پوپلیتئوس و سایر اجزای گوشه خلفی-خارجی است.

گاهی آسیب ایزوله عضله پوپلیتئوس نیز می‌تواند رخ دهد که با درد لوکالیزه در ناحیه خلفی-خارجی زانو مشخص می‌شود. «تست گریک» شامل مقاومت در برابر چرخش داخلی و چرخش خارجی پاسیو زانو در حالت سوپاین با زانوی 90 درجه خم شده است. درد حین این تست، احتمال آسیب پوپلیتئوس را مطرح می‌کند.

دلایل بروز آسیب­های پوپلیتئوس

آسیب عضله پوپلیتئوس می‌تواند در اثر مکانیسم‌های مختلفی رخ دهد. یکی از شایع‌ترین علل، نیروهای «واروس» شدید به زانوی در وضعیت فلکشن است. این نیرو می‌تواند ناشی از تروما مانند تصادفات ورزشی یا رانندگی باشد. ضربات مستقیم به سمت داخلی-قدامی زانو نیز با ایجاد استرس واروس، پوپلیتئوس را تحت کشش بیش از حد قرار داده و دچار آسیب می‌کنند.

«هایپراکستنشن» زانو در ترکیب با نیروهای چرخشی، مکانیسم دیگری برای آسیب پوپلیتئوس است. در این حالت، کشش بیش از حد عضله و کپسول مفصلی خلفی رخ می‌دهد. این مکانیسم اغلب در ورزش‌هایی مانند فوتبال آمریکایی و اسکی دیده می‌شود. همچنین در جریان دررفتگی زانو که با پارگی گسترده کپسول و لیگامان‌ها همراه است، پوپلیتئوس نیز به شدت در معرض آسیب قرار دارد.

عوامل آناتومیک مانند «ژنوواروم»، «ژنورکورواتوم» و شلی لیگامانی نیز با تغییر راستای طبیعی اندام تحتانی، می‌توانند نیروهای غیرطبیعی را به زانو و عضله پوپلیتئوس وارد کنند. همچنین ضعف و عدم تعادل عضلانی، خصوصا در عضلات «همسترینگ» و «عضلات چهارسر»، با ایجاد الگوهای حرکتی غیرطبیعی، خطر بروز آسیب را افزایش می‌دهند.

در مواردی نیز آسیب‌های ایاتروژنیک حین اعمال جراحی مانند «آرتروسکوپی» یا «تعویض کامل مفصل زانو» (TKA) گزارش شده‌اند. کشش بیش از حد، قرارگیری نامناسب رترکتورها، یا تحت فشار قرار گرفتن تاندون پوپلیتئوس توسط کامپوننت‌های پروتز، از جمله علل احتمالی آسیب حین این پروسیجرها هستند. بنابراین، دقت و مهارت جراح در محافظت از این عضله حین عمل، بسیار حائز اهمیت است.

بهترین حرکات برای تقویت عضله پوپلیتئوس

برای تقویت عضله پوپلیتئوس، تمرین‌هایی که بر چرخش داخلی تیبیا و خم کردن زانو تمرکز دارند، مفید هستند. یکی از بهترین حرکات، چرخش داخلی ران کپنهاگ «Copenhagen Adduction» است. در این حرکت، فرد به پهلو دراز کشیده، زانوی پایینی را خم کرده و مچ پای بالایی را روی یک میله یا نرده نگه می‌دارد. سپس با انقباض عضلات داخلی ران، پای پایینی را به سمت بالا می‌آورد.

چرخش داخلی تیبیا «Tibial Internal Rotation»

تمرین را می‌توان با استفاده از یک «باند مقاومتی» انجام داد. فرد در حالت نشسته با زانوی 90 درجه خم شده، یک سر باند را به مچ پا بسته و سر دیگر را به نقطه‌ای ثابت می‌کند. سپس با چرخش داخلی ساق پا در برابر مقاومت باند، پوپلیتئوس را منقبض می‌کند.

سُر دادن پاشنه «Heel Slide»

سُر دادن پاشنه با تقویت عضلات خم‌کننده زانو، به‌طور غیرمستقیم پوپلیتئوس را تحت فشار قرار می‌دهد. در حالت طاقباز، فرد پاشنه پا را روی سطح به سمت خود کشیده و زانو را خم می‌کند. در طول دامنه حرکتی که زانو به سمت خم شدن می‌رود، پوپلیتئوس نیز درگیر می‌شود. برای پیشرفت می‌توان با قرار دادن یک حوله یا بالش زیر پاشنه، اصطکاک را کاهش داد.