معرفی عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور (Obliquus Capitis Inferior)

عضله ابلیکوس کاپیتیس اینفریور (Obliquus Capitis Inferior) یکی از عضلات عمقی و کلیدی ناحیه زیر پس‌سری است که در حرکات چرخشی سر و حفظ ثبات مهره‌های گردنی فوقانی نقش مهمی ایفا می‌کند. این عضله باوجود اندازه کوچک خود، تأثیر زیادی در هماهنگی حرکات سر دارد و به‌ویژه در مفصل بین مهره‌های اطلس (C1) و آکسیس (C2) فعالیت می‌کند. آشنایی با ساختار، محل قرارگیری، عصب‌رسانی و عملکرد این عضله ازنظر آناتومی و بیومکانیک برای درک بهتر حرکات سر و پیشگیری یا درمان دردهای ناحیه پس‌سری اهمیت زیادی دارد.

در ادامه با وب سایت دکتر حوصله به بررسی دقیق‌تر این موضوعات خواهیم پرداخت، ازجمله اینکه عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور چیست، محل قرارگیری آن کجاست، سر ثابت و سر متحرک آن چگونه عمل می‌کنند، سیستم عصب‌رسانی و خون‌رسانی آن چگونه است، عملکرد این عضله از دیدگاه آناتومی و بیومکانیک چیست، چه آسیب‌هایی ممکن است در آن ایجاد شود، دلایل بروز این آسیب‌ها چیست و درنهایت چه حرکاتی برای تقویت آن مناسب هستند.

عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور چیست؟

عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور یکی از عضلات کوچک اما بسیار مهم ناحیه‌ی زیر پس‌سری است که در کنترل حرکات چرخشی و پایداری مهره‌های گردنی فوقانی نقش دارد. این عضله بخشی از مجموعه‌ی چهارگانه‌ی عضلات زیر پس‌سری محسوب می‌شود که شامل رکتوس کپیتیس پستریور میجر، رکتوس کپیتیس پستریور ماینر و ابلیکوس کپیتیس سوپریور نیز است. نکته قابل‌توجه درباره‌ی این عضله آن است که برخلاف سایر عضلات این گروه، به استخوان جمجمه متصل نیست؛ در عوض، بین دو مهره‌ی گردنی اول و دوم قرار دارد. این موقعیت خاص به آن اجازه می‌دهد تا حرکت چرخشی سر را نسبت به ستون فقرات گردنی تسهیل کند و درعین‌حال، ثبات ساختاری مفصل آتلانتو-آکسیال را حفظ نماید.

ازنظر بافت‌شناسی، عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور از فیبرهای کوتاه و قدرتمند عضلانی تشکیل‌شده است که در جهتی مایل از بالا و خارج به پایین و داخل کشیده می‌شوند. این آرایش فیبری باعث می‌شود تا عضله بتواند نیرو را به‌صورت مؤثر از مهره آکسیس به مهره اطلس منتقل کند و درنتیجه، حرکات ظریف و هماهنگ سر را ایجاد نماید. عملکرد این عضله نه‌تنها در حرکات فعال سر بلکه در حفظ تعادل و ثبات وضعیتی آن در حالت‌های ایستا نیز اهمیت دارد. به همین دلیل، این عضله را می‌توان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی کنترل حرکات فوقانی گردن و هم‌ترازی دقیق جمجمه بر ستون فقرات دانست.

محل قرارگیری عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور

عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور در بخش عمقی پشت گردن و در ناحیه‌ی زیر پس‌سری قرارگرفته است. این عضله به‌صورت مورب بین مهره‌های آکسیس (C2) و اطلس (C1) امتداد دارد و مرز تحتانی مثلث زیر پس‌سری (Suboccipital Triangle)  را تشکیل می‌دهد. موقعیت آن دقیقاً در زیر عضلات بزرگ‌تر مانند سمیسپینالیس کپیتیس قرار دارد و از دید سطحی قابل‌مشاهده نیست. این عضله در مجاورت ساختارهای بسیار مهمی ازجمله شریان مهره‌ای، عصب ساب‌اکسی‌پیتال و غشای آتلانتو-اکسیپیتال قرار دارد. چنین موقعیتی باعث می‌شود که حتی حرکات کوچک این عضله تأثیر مستقیمی بر وضعیت مهره‌های گردنی فوقانی و تعادل سر داشته باشد.

ازنظر توپوگرافی، عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور در زاویه‌ای خاص نسبت به محور طولی گردن قرارگرفته است که آن را برای حرکات چرخشی بهینه می‌کند. این عضله در هماهنگی کامل با ابلیکوس کپیتوس سوپریور و رکتوس کپیتیس پستریور میجر عمل می‌کند تا حرکات پیچیده‌ی سر، ازجمله چرخش و باز شدن ملایم، به‌صورت دقیق انجام شود. علاوه بر این، موقعیت عمیق آن باعث می‌شود تا ازنظر مکانیکی به‌عنوان یک تثبیت‌کننده‌ی پنهان برای مهره‌های C1 و C2 عمل کند و پویایی گردن را در حین حرکات روزمره حفظ نماید.

بررسی سر ثابت ابلیکوس کپیتوس اینفریور

سر ثابت عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور از خار خاری مهره آکسیس (C2) منشأ می‌گیرد. این مهره که دومین مهره‌ی گردن است، دارای ساختار خاصی به نام دنس (dens) یا زائده دندانی است که امکان چرخش اطلس و درنتیجه سر را فراهم می‌کند. اتصال فیبرهای عضله به این ناحیه باعث می‌شود که آکسیس به‌عنوان نقطه‌ی تکیه‌گاه عمل کرده و هنگام انقباض عضله، نیروی لازم برای چرخش اطلس تأمین گردد. این نقطه‌ی مبدأ به‌دلیل نزدیکی به زوائد خاری عضلات دیگر، در هماهنگی و انتقال نیرو بین بخش‌های مختلف گردن نقش حیاتی دارد.

از منظر عملکردی، سر ثابت این عضله اهمیت زیادی در تثبیت مکانیکی ستون فقرات گردنی دارد. چون فیبرهای آن از استخوانی کوتاه و مقاوم آغاز می‌شوند، عضله می‌تواند نیروی انقباضی خود را بدون اتلاف انرژی به‌سمت اطلس منتقل کند. همین ویژگی باعث می‌شود حرکات چرخشی سر به‌صورت کنترل‌شده و نرم انجام شوند. همچنین این نقطه‌ی اتصال در تعامل با رباط‌های اطراف، به‌ویژه رباط‌های عرضی آتلانتو-آکسیال، پایداری مفصل را در برابر حرکات ناگهانی حفظ می‌کند.

بررسی سر متحرک ابلیکوس کپیتوس اینفریور

سر متحرک عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور به زائده عرضی مهره اطلس (C1) متصل است. این مهره فاقد زائده خاری است و شکل حلقوی آن به‌گونه‌ای طراحی‌شده که به‌خوبی روی دنس آکسیس می‌چرخد. اتصال فیبرهای عضله به سطح خلفی زائده عرضی اطلس باعث می‌شود که هنگام انقباض عضله، اطلس حول محور دندانی آکسیس بچرخد و سر به سمت همان طرف حرکت کند. این ویژگی حرکتی باعث می‌شود عضله نقش اصلی در چرخش هم‌سو (Ipsilateral rotation) سر داشته باشد.

از دیدگاه مکانیکی، سر متحرک این عضله یکی از نقاط کلیدی در کنترل جهت‌گیری سر نسبت به تنه است. زمانی که عضله فعال می‌شود، اطلس اندکی به‌سمت پایین و عقب کشیده می‌شود که درنهایت موجب چرخش نرم و طبیعی سر می‌گردد. این اتصال دقیق و قوی میان عضله و مهره اطلس، به سیستم عضلانی گردن کمک می‌کند تا حرکات چرخشی را با حداقل تنش و بیشترین هماهنگی انجام دهد. علاوه بر آن، در وضعیت‌های ایستا نیز این عضله در حفظ تراز صحیح مهره‌های گردنی فوقانی نقش مهمی ایفا می‌کند.

سیستم عصب‌رسانی ابلیکوس کپیتوس اینفریور

عصب‌رسانی عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور از طریق شاخه‌ی خلفی عصب گردنی اول یا ساب‌اکسی‌پیتال (Suboccipital nerve)  انجام می‌شود. این عصب از بین مهره‌های اطلس و آکسیس خارج‌شده و در عمق ناحیه زیر پس‌سری قرار دارد. موقعیت نزدیک آن به شریان مهره‌ای باعث می‌شود که عملکرد عصبی و جریان خون در این ناحیه به‌صورت هماهنگ انجام گیرد. فیبرهای حرکتی این عصب با تحریک مستقیم عضله، حرکات دقیق و سریع چرخشی سر را ممکن می‌سازند.

عصب ساب‌اکسی‌پیتال نه‌تنها وظیفه‌ی حرکتی این عضله را بر عهده دارد، بلکه در هماهنگی حرکات گروه عضلات زیر پس‌سری نیز نقش دارد. ارتباط عصبی نزدیک میان عضلات این ناحیه موجب می‌شود که حرکات سر به شکل روان و متقارن انجام گیرد. ازآنجاکه این عصب در لایه‌های عمیق گردن قرار دارد، در شرایط معمول به‌خوبی توسط بافت‌های اطراف محافظت می‌شود و دقت انتقال پیام‌های عصبی در این ناحیه بسیار بالاست.

سیستم خون‌رسانی ابلیکوس کپیتوس اینفریور

تغذیه‌ی خونی عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور عمدتاً توسط شاخه‌هایی از شریان پس‌سری Occipital artery و شریان مهره‌ای (Vertebral artery) تأمین می‌شود. این شریان‌ها ازنظر آناتومیکی در نزدیکی عضلات زیر پس‌سری عبور می‌کنند و شبکه‌ای از شاخه‌های ظریف را تشکیل می‌دهند که خون اکسیژن‌دار را به فیبرهای عضلانی می‌رسانند. توزیع دقیق و متعادل خون در این ناحیه برای حفظ توان انقباضی و عملکرد طبیعی عضلات زیر پس‌سری ضروری است.

جریان خون در این عضله همچنین در تنظیم دمای بافتی و تغذیه سلول‌های عضلانی نقش دارد. ازآنجاکه عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور در عمق زیادی از بافت گردن قرار دارد، سیستم مویرگی آن به‌گونه‌ای طراحی‌شده که بتواند در عین حفظ ایمنی شریان‌های حیاتی اطراف، تغذیه‌ی مناسبی برای فیبرهای فعال فراهم کند. این ویژگی موجب می‌شود عضله حتی در حرکات مداوم و طولانی‌مدت سر نیز عملکردی پایدار و دقیق داشته باشد.

عملکرد عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور ازنظر آناتومی

از دیدگاه آناتومی، عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور نقش اصلی در چرخش سر و مهره اطلس نسبت به مهره آکسیس دارد. الیاف این عضله به‌صورت مورب از خار خاری مهره آکسیس (C2) به زائده عرضی اطلس (C1) کشیده شده‌اند و هنگام انقباض، اطلس را حول محور دندانی آکسیس می‌چرخانند. این حرکت موجب می‌شود سر به سمت همان طرفی که عضله فعال است، بچرخد. درنتیجه، این عضله یکی از عوامل کلیدی در عملکرد مفصل آتلانتو-آکسیال به شمار می‌آید که امکان چرخش نرم و دقیق سر را فراهم می‌کند.

علاوه بر چرخش، این عضله در حفظ وضعیت صحیح سر روی ستون فقرات گردنی نیز نقش پشتیبان دارد. در حرکات دوطرفه و هم‌زمان، انقباض عضله‌های راست و چپ ابلیکوس کپیتوس اینفریور می‌تواند به میزان جزئی باعث باز شدن (اکستانسیون) سر شود. هماهنگی عملکردی میان این عضله و سایر عضلات زیر پس‌سری مانند رکتوس کپیتیس پستریور میجر، موجب پایداری مکانیکی مهره‌های فوقانی گردن می‌شود. به همین دلیل، این عضله را می‌توان یکی از اجزای اصلی کنترل دقیق حرکات بین C1 و C2 دانست که در راستای حفظ تعادل و موقعیت طبیعی سر عمل می‌کند.

عملکرد عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور ازنظر بیومکانیک

از دیدگاه بیومکانیکی، عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور به‌عنوان یک اهرم نوع اول در مفصل آتلانتو-آکسیال عمل می‌کند. این عضله با داشتن زاویه‌ی فیبری خاص، گشتاور لازم برای چرخش سر را ایجاد می‌کند. هنگام انقباض، نیرویی که از خار خاری آکسیس تولید می‌شود از طریق فیبرهای عضلانی به زائده عرضی اطلس منتقل‌شده و باعث دوران آن حول محور دندانی می‌گردد. این ساختار مکانیکی باعث می‌شود چرخش سر نسبت به تنه بسیار دقیق و کنترل‌پذیر باشد، درحالی‌که فشار وارده بر مفصل به حداقل می‌رسد.

به دلیل کوتاهی طول عضله و نزدیکی مبدأ و محل اتصال، ابلیکوس کپیتوس اینفریور از سرعت حرکتی بالا و کنترل عصبی دقیق برخوردار است. این ویژگی به بدن اجازه می‌دهد که حتی حرکات بسیار جزئی سر را به‌سرعت تنظیم کند. ازنظر بیومکانیکی، عضله نه‌تنها در حرکات فعال نقش دارد، بلکه به‌صورت ایستا نیز برای حفظ پایداری مهره‌های فوقانی عمل می‌کند. تعامل میان این عضله و بافت‌های رباطی اطراف، موجب کاهش نیروهای برشی و جلوگیری از حرکات ناخواسته در ناحیه‌ی گردن می‌شود.

آسیب‌های عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور

عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور به دلیل موقعیت عمقی و نقش کنترلی‌اش در حرکات ظریف سر، در معرض کشش‌های غیرمستقیم یا انقباضات طولانی‌مدت قرار دارد. یکی از آسیب‌های شایع در این عضله، تنش بیش‌ازحد فیبرهای عضلانی در اثر حرکات تکراری چرخش گردن است. این حالت ممکن است موجب محدودیت در دامنه‌ی حرکتی و احساس گرفتگی در ناحیه‌ی پس‌سری گردد. در برخی موارد، انقباض مزمن این عضله می‌تواند سبب فشار بر ساختارهای مجاور مانند عصب ساب‌اکسی‌پیتال شود که باعث احساس سنگینی در قسمت فوقانی گردن خواهد شد.

علاوه بر تنش‌های عملکردی، بی‌تعادلی در الگوی حرکتی گردن نیز می‌تواند بر عملکرد این عضله اثر منفی بگذارد. در شرایطی که سر به‌صورت مداوم در وضعیت چرخیده یا خم‌شده قرار گیرد، عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور دچار کوتاهی عملکردی می‌شود و قدرت انعطاف خود را از دست می‌دهد. چنین حالتی موجب کاهش هماهنگی میان عضلات زیر پس‌سری و درنتیجه کاهش دقت حرکات سر می‌گردد.

دلایل بروز آسیب‌های ابلیکوس کپیتوس اینفریور

مهم‌ترین دلایل آسیب به این عضله شامل حرکات تکراری گردن، وضعیت نادرست سر و فشار مداوم بر ناحیه پس‌سری است. زمانی که فرد برای مدت طولانی در حالتی باشد که سر به سمت خاصی چرخیده یا متمایل است، فیبرهای عضله در وضعیت انقباض مداوم قرارگرفته و درنهایت دچار خستگی و کشش بیش‌ازحد می‌شوند. همچنین حرکات ناگهانی گردن در هنگام چرخیدن سریع سر یا در فعالیت‌های روزمره می‌تواند باعث ایجاد تنش‌های موضعی در فیبرهای این عضله شود.

عامل دیگر، عدم هماهنگی میان عضلات اطراف گردن است. زمانی که عضلات سطحی مانند استرنوکلیدوماستوئید یا تراپزیوس فوقانی بیش‌ازحد فعال باشند، عضلات زیر پس‌سری ازجمله ابلیکوس کپیتوس اینفریور در وضعیت غیرطبیعی قرار می‌گیرند. این ناهماهنگی باعث وارد شدن فشار مضاعف به الیاف عضله و کاهش کارایی آن می‌شود. درنتیجه، حرکات گردن دچار اختلال در الگو و هماهنگی می‌شوند که به‌مرورزمان به خستگی ساختاری عضله منتهی خواهد شد.

بهترین حرکات برای تقویت عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور

برای تقویت عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور، تمرینات باید بر حرکات کنترل‌شده‌ی چرخش سر و افزایش پایداری مهره‌های فوقانی گردن متمرکز باشند. تمریناتی مانند چرخش آرام سر به طرفین در حالت ایستاده یا نشسته با حفظ راستای ستون فقرات از مؤثرترین حرکات محسوب می‌شوند. همچنین تمرینات ایزومتریک که در آن فرد بدون حرکت دادن سر، در برابر مقاومت جزئی فشار ایجاد می‌کند، به افزایش قدرت این عضله کمک می‌کند. این نوع تمرینات سبب فعال‌سازی عمیق عضلات زیر پس‌سری می‌شوند و به بهبود کنترل حرکات ظریف سر کمک می‌کنند.

تمرینات تعادلی برای گردن نیز در بهبود هماهنگی این عضله مؤثرند. استفاده از حرکات آرام در محور افقی همراه با تمرکز بر حفظ وضعیت طبیعی سر، به فعال شدن تدریجی و ایمن ابلیکوس کپیتوس اینفریور منجر می‌شود. علاوه بر این، حرکات کششی ملایم ناحیه پس‌سری برای حفظ انعطاف فیبرهای عضلانی و جلوگیری از کوتاهی عملکردی مفید است. انجام منظم این تمرینات می‌تواند عملکرد طبیعی مفصل آتلانتو-آکسیال را بهبود بخشد و پایداری ناحیه‌ی فوقانی گردن را تقویت کند.

سخن پایانی

عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور (Obliquus Capitis Inferior) یکی از عضلات کلیدی و تأثیرگذار ناحیه‌ی زیر پس‌سری است که باوجود اندازه‌ی کوچک خود، نقش بسیار مهمی در حرکات چرخشی و تثبیت مهره‌های گردنی فوقانی دارد. این عضله با عملکرد دقیق خود، هماهنگی میان اطلس (C1) و آکسیس (C2) را برقرار کرده و تعادل و کنترل وضعیت سر را تضمین می‌کند. همان‌گونه که دکتر حوصله در مطالعات آناتومیکی خود اشاره‌کرده‌اند، عضلات زیر پس‌سری به‌ویژه ابلیکوس کپیتوس اینفریور، اساس حرکات ظریف و پایدار گردن را تشکیل می‌دهند و شناخت آن‌ها برای درک عملکرد بیومکانیکی سر و گردن ضروری است.

توجه به ساختار، عملکرد و الگوی حرکتی این عضله می‌تواند در درک بهتر سیستم حرکتی بدن بسیار مؤثر باشد. آشنایی با مسیرهای عصب‌رسانی، خون‌رسانی و نحوه‌ی عملکرد ابلیکوس کپیتوس اینفریور به حفظ سلامت و هماهنگی حرکات سر کمک می‌کند. همان‌طور که دکتر حوصله تأکیددارند، رعایت وضعیت بدنی مناسب و انجام حرکات کنترل‌شده گردن، از عوامل کلیدی در حفظ کارایی طبیعی این عضله و پایداری مهره‌های گردنی فوقانی است. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.

منابع:

https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/obliquus-capitis-inferior-muscle

تایید شده توسط دکتر علی حوصله

محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید