معرفی عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور (Obliquus Capitis Superior)

عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور (Obliquus Capitis Superior) یکی از عضلات عمقی و ظریف ناحیه پس‌سری است که در کنترل وضعیت و حرکات دقیق سر نقش مهمی ایفا می‌کند. این عضله بخشی از مجموعه عضلات تحت‌پس‌سری بوده و به‌عنوان یکی از عناصر کلیدی در ثبات مفصل آتلانتو-اکسیپیتال شناخته می‌شود. آشنایی با ساختار، عصب‌رسانی، خون‌رسانی و عملکرد عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور ازنظر آناتومی و بیومکانیک، برای درک بهتر حرکات گردن، پیشگیری از آسیب‌ها و درمان دردهای ناشی از تنش در ناحیه پس‌سری اهمیت زیادی دارد.

در ادامه از سایت دکتر حوصله به بررسی جزئی‌تر ویژگی‌های آن ازجمله محل قرارگیری، سر ثابت و متحرک، سیستم عصب‌رسانی و خون‌رسانی، عملکردهای آناتومیکی و بیومکانیکی، آسیب‌های رایج، دلایل بروز آن‌ها و همچنین تمرینات مؤثر برای تقویت عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور خواهیم پرداخت.

عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور چیست؟

عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور (Ob/liquus Capitis Superior) یکی از عضلات کوچک، اما بسیار مهم در ناحیه پس‌سری است که در گروه عضلات تحت‌پس‌سری قرار دارد. این عضله با موقعیتی عمیق در بخش فوقانی گردن، نقش کلیدی در حرکات ظریف سر نسبت به ستون مهره‌ای گردنی ایفا می‌کند. اگرچه اندازه‌ی آن نسبتاً کوچک است، اما به دلیل موقعیت آن در اطراف مفصل آتلانتو-اکسیپیتال، تأثیر زیادی بر کنترل دقیق حرکات سر دارد.

این عضله بخشی از ساختار مثلث تحت‌پس‌سری است و در هماهنگی بین مهره‌ی اطلس (C1)، مهره‌ی آکسس (C2) و استخوان پس‌سری مشارکت دارد. از دید آناتومیکی، عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور با جهت‌گیری مورب خود به‌گونه‌ای طراحی شده که هم به تثبیت سر و هم به حرکات نرم و کنترل‌شده‌ی گردن کمک کند. ازنظر عملکردی، این عضله در حرکات اکستانسیون و خم شدن جانبی سر نقش دارد. هرچند به‌تنهایی حرکت محدودی ایجاد می‌کند، اما در کنار سایر عضلات تحت‌پس‌سری مانند رکتوس کپیتیس پستریور ماژور و ابلیکوس کپیتوس اینفریور، هماهنگی لازم برای تنظیم وضعیت سر را فراهم می‌کند.

اهمیت این عضله در تنظیم دقیق زاویه دید و حفظ تعادل حرکات جمجمه نسبت به ستون فقرات گردنی است. درک موقعیت و عملکرد آن برای شناخت الگوهای حرکتی طبیعی سر و گردن و چگونگی پشتیبانی عضلات عمقی از ساختارهای مفصلی بالایی اهمیت ویژه‌ای دارد.

محل قرارگیری عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور

این عضله در بخش فوقانی و پشتی گردن، دقیقاً در ناحیه بین مهره‌ی اطلس و استخوان پس‌سری قرار دارد. از دید سطحی، در عمق عضلات بزرگی چون تراپزیوس و سمی‌اسپینالیس کپیتیس پنهان‌شده است و تنها در کالبدشکافی یا تصاویر تخصصی می‌توان موقعیت دقیق آن را مشاهده کرد. عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور در زاویه‌ای مایل از زائده عرضی اطلس به سمت بالا و داخل حرکت کرده و به سطح خارجی خط نوکال تحتانی استخوان پس‌سری متصل می‌شود. این مسیر مورب باعث می‌شود که عضله بتواند نقش موثری در حرکات جانبی و پس‌سری سر ایفا کند.

از دید توپولوژیک، این عضله در بالاترین بخش مثلث تحت‌پس‌سری واقع‌شده و مرز فوقانی آن را تشکیل می‌دهد. مجاورت نزدیک آن با عضله ابلیکوس کپیتوس اینفریور در پایین و رکتوس کپیتیس پستریور ماژور در داخل، باعث ایجاد یک ناحیه تشریحی ویژه می‌شود که ازنظر عبور عروق و اعصاب گردنی اهمیت زیادی دارد. این محل قرارگیری باعث می‌شود که ابلیکوس کپیتوس سوپریور علاوه بر ایفای نقش حرکتی، در پایداری ساختار پس‌سری نیز مؤثر باشد.

بررسی سر ثابت ابلیکوس کپیتوس سوپریور

مبدأ یا سر ثابت این عضله از زائده عرضی مهره‌ی اطلس (C1) آغاز می‌شود. این بخش استخوانی یکی از مهم‌ترین نقاط اتصال برای چند عضله‌ی عمقی گردن است و ساختاری مستحکم برای شروع حرکت فراهم می‌کند. موقعیت این زائده به‌گونه‌ای است که هنگام انقباض عضله، نیروی کششی به سمت بالا و داخل به سر منتقل می‌شود. از دید مکانیکی، این نقطه‌ی مبدأ باعث می‌شود که حرکات سر بر محور مفصل آتلانتو-اکسیپیتال به شکلی نرم و کنترل‌شده انجام گیرد.

اتصال عضله به زائده عرضی اطلس همچنین موجب ثبات بیشتر در این مهره می‌شود، زیرا اطلس فاقد جسم مهره‌ای است و نیاز به حمایت عضلانی دارد. عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور در کنار سایر عضلات تحت‌پس‌سری این وظیفه را بر عهده دارد که موقعیت اطلس را نسبت به استخوان پس‌سری پایدار نگه دارد. سر ثابت این عضله درنتیجه، نقش اساسی در هماهنگی حرکات ظریف و متعادل بین جمجمه و مهره‌ی اول گردنی ایفا می‌کند.

بررسی سر متحرک ابلیکوس کپیتوس سوپریور

سر متحرک این عضله به نیمه بیرونی خط نوکال تحتانی استخوان پس‌سری (Inferior nuchal line) و ناحیه مجاور آن متصل می‌شود. این محل اتصال، در قسمت زیرین استخوان پس‌سری و کمی به سمت خارج از مرکز قرار دارد. چنین موقعیتی باعث می‌شود که هنگام انقباض عضله، سر به سمت بالا و به‌طرف همان سمت خم شود. به دلیل مسیر مایل عضله از اطلس به پس‌سری، نیروهای حاصل از انقباض آن در دو جهت عمودی و جانبی عمل می‌کنند که نتیجه‌ی آن ترکیبی از حرکات اکستانسیون و خم شدن جانبی است.

این نقطه اتصال همچنین باعث ارتباط نزدیک عضله با بافت‌های پیوندی و لایه‌های سطحی‌تر ناحیه پس‌سری می‌شود. ازنظر عملکردی، سر متحرک در زمان انقباض عضله موجب چرخش جزئی سر نسبت به محور طولی خود می‌گردد. این حرکت ظریف، هماهنگ با دیگر عضلات عمقی انجام می‌شود تا تعادل و جهت‌گیری دقیق جمجمه نسبت به گردن حفظ گردد.

سیستم عصب‌رسانی ابلیکوس کپیتوس سوپریور

عصب‌رسانی این عضله از طریق شاخه پشتی عصب گردنی اول (C1) انجام می‌شود که به نام عصب ساب‌اکسیپیتال (Suboccipital nerve) شناخته می‌شود. این عصب مستقیماً از طناب نخاعی خارج شده و از میان عضلات تحت‌پس‌سری عبور می‌کند تا به ابلیکوس کپیتوس سوپریور و سایر عضلات هم‌گروه آن برسد. ویژگی مهم این عصب در مسیر کوتاه و مستقیم آن از نخاع به عضله است که امکان انتقال سریع پیام‌های عصبی برای کنترل دقیق حرکات را فراهم می‌کند.

این سیستم عصب‌رسانی موجب هماهنگی بالای عضله در حرکات ظریف پس‌سری می‌شود. عصب ساب‌اکسیپیتال با فیبرهای حرکتی خود کنترل انقباض این عضله را به‌دقت تنظیم می‌کند تا حرکات سر نرم، دقیق و بدون لرزش انجام گیرد. علاوه بر نقش حرکتی، ارتباط حسی این شبکه عصبی در تشخیص وضعیت فضایی سر و هماهنگی بین حرکات چشمی و گردنی نیز اهمیت دارد.

سیستم خون‌رسانی ابلیکوس کپیتوس سوپریور

خون‌رسانی به این عضله عمدتاً از طریق شاخه‌های عضلانی شریان ورتبرال (Vertebral artery) تأمین می‌شود. این شریان در مسیر صعودی خود از میان مهره‌های گردنی عبور کرده و در ناحیه پس‌سری، شاخه‌هایی را برای تغذیه عضلات تحت‌پس‌سری ازجمله ابلیکوس کپیتوس سوپریور ارسال می‌کند. جریان خون در این ناحیه به دلیل موقعیت عمیق عضلات و نیاز به اکسیژن برای حرکات دقیق و مداوم، اهمیت زیادی دارد.

علاوه بر شریان ورتبرال، شاخه‌های کوچکتری از شریان اکسیپیتال (Occipital artery) نیز ممکن است در خون‌رسانی به این عضله نقش داشته باشند. این شبکه مویرگی گسترده موجب می‌شود که حتی در حرکات طولانی یا وضعیت‌های ثابت، بافت عضلانی اکسیژن و مواد غذایی کافی دریافت کند. وجود چنین سیستم خون‌رسانی دقیقی برای عملکرد هماهنگ و پایدار عضلات پس‌سری ضروری است و در حفظ سلامت و کارایی ساختارهای عمقی گردن نقش مؤثری دارد.

عملکرد عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور ازنظر آناتومی

از دید آناتومیکی، عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور به‌عنوان یکی از عضلات تحت‌پس‌سری، نقش کلیدی در حرکات دقیق مفصل آتلانتو-اکسیپیتال ایفا می‌کند. این عضله با انقباض خود موجب باز شدن سر (اکستانسیون) نسبت به مهره‌ی اطلس می‌شود و زمانی که تنها در یک سمت فعال گردد، باعث خم شدن جانبی سر به همان سمت خواهد شد. به دلیل موقعیت مورب آن از زائده عرضی اطلس تا خط نوکال تحتانی، مسیر الیاف عضله به‌گونه‌ای طراحی شده است که بتواند نیروی کششی را به‌صورت متعادل بر استخوان پس‌سری وارد کند.

این طراحی موجب پایداری در حرکات ظریف و حفظ وضعیت طبیعی سر می‌شود، به‌ویژه هنگام انجام حرکات کنترل‌شده یا تغییر زاویه دید. علاوه بر حرکات مستقیم، این عضله در تثبیت مفصل آتلانتو-اکسیپیتال نیز نقش دارد. به‌صورت آناتومیکی، هنگامی‌که سر در وضعیت ایستاده یا خم‌شده نگه‌داشته می‌شود، ابلیکوس کپیتوس سوپریور با انقباض ایزومتریک خود، موقعیت جمجمه را نسبت به ستون مهره‌ای گردنی پایدار می‌سازد. این عملکرد تثبیتی، از حرکت بیش‌ازحد یا ناهماهنگ بین سر و گردن جلوگیری می‌کند. همچنین به دلیل قرارگیری در نزدیکی اعصاب و عروق مهم پس‌سری، انقباض هماهنگ این عضله برای حفظ فشار طبیعی در این ناحیه و تسهیل عملکرد بافت‌های مجاور حیاتی است.

عملکرد عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور ازنظر بیومکانیک

از دید بیومکانیکی، عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور با جهت‌گیری مورب خود از اطلس به پس‌سری، نیرویی ترکیبی تولید می‌کند که شامل مؤلفه‌ای عمودی (برای اکستانسیون) و مؤلفه‌ای افقی (برای خم شدن جانبی) است. این عضله به تنظیم دقیق زاویه سر نسبت به گردن کمک می‌کند و با عضلات دیگر گروه تحت‌پس‌سری همکاری دارد تا حرکات متقارن و کنترل‌شده ایجاد شود. هنگامی‌که هر دو سمت عضله هم‌زمان منقبض شوند، سر کمی به عقب متمایل می‌شود و زمانی که تنها یک سمت فعال شود، سر به همان سمت مایل می‌گردد. این تعادل حرکتی موجب هماهنگی میان جمجمه و مهره‌ی اطلس در محورهای مختلف حرکتی می‌شود.

در الگوهای حرکتی پیچیده‌تر، این عضله در حفظ تعادل دینامیک سر نیز شرکت دارد. هنگامی‌که بدن در حال حرکت است و چشم‌ها بر یک نقطه متمرکز می‌مانند، عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور با تنظیم موقعیت سر نسبت به تنه، هماهنگی بین سیستم بینایی و حرکتی را حفظ می‌کند. ازنظر بیومکانیکی، عملکرد این عضله مانند یک تثبیت‌کننده فعال عمل می‌کند که با ایجاد گشتاورهای کوچک، حرکات ناگهانی یا لغزش بین جمجمه و ستون فقرات گردنی را مهار می‌کند. این عملکرد ظریف برای دقت در حرکات چشمی و هماهنگی دیداری-حرکتی اهمیت ویژه‌ای دارد.

آسیب‌های عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور

عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور به دلیل موقعیت عمیق و درگیری مداوم در حفظ وضعیت سر، مستعد آسیب‌های میکروسکوپی و فشارهای مزمن است. یکی از شایع‌ترین مشکلات این عضله، انقباضات طولانی‌مدت یا ناهماهنگی‌های عملکردی است که ممکن است باعث محدودیت حرکت یا احساس سنگینی در ناحیه پس‌سری شود. اگر این عضله در وضعیت کشش یا انقباض مداوم قرار گیرد، بافت‌های فیبری درون آن دچار سفتی و کاهش انعطاف‌پذیری می‌شوند. چنین تغییراتی می‌تواند به خستگی سریع عضله و کاهش توانایی آن در انجام حرکات دقیق منجر شود.

در مواردی دیگر، حرکات ناگهانی سر، تغییرات وضعیت بدنی یا فشارهای استاتیک طولانی ممکن است موجب تحریک این عضله و اختلال در هماهنگی حرکتی گردن شود. ازآنجاکه این عضله در نزدیکی ساختارهای عصبی حساس قرار دارد، هرگونه تنش بیش‌ازحد در آن می‌تواند باعث احساس ناراحتی در نواحی پس‌سری یا کاهش دامنه حرکتی سر گردد. آسیب‌های مکرر این ناحیه اغلب در افرادی مشاهده می‌شود که در طول روز مدت زیادی را در وضعیت‌های ثابت، مانند نشستن طولانی یا کار با صفحه‌نمایش، سپری می‌کنند.

دلایل بروز آسیب‌های ابلیکوس کپیتوس سوپریور

مهم‌ترین علت‌های بروز آسیب در عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور معمولاً به الگوهای حرکتی نادرست و وضعیت‌های بدنی طولانی‌مدت برمی‌گردد. قرار گرفتن مداوم در حالت خمیده یا بالا نگه‌داشتن سر برای مدت طولانی باعث افزایش بار استاتیک بر عضلات تحت‌پس‌سری می‌شود. این فشار مداوم موجب کاهش جریان خون موضعی و تجمع مواد متابولیکی در بافت عضله شده که درنهایت به خستگی و سفتی عضلانی منجر می‌گردد. علاوه بر این، حرکات ناگهانی یا چرخش‌های سریع سر می‌توانند باعث کشیدگی یا پارگی جزئی در الیاف عضله شوند.

از دیگر عوامل بروز آسیب می‌توان به عدم تعادل عضلانی بین عضلات سطحی گردن و عضلات عمقی پس‌سری اشاره کرد. زمانی که عضلات سطحی بیش‌فعال و عضلات عمقی ضعیف باشند، ابلیکوس کپیتوس سوپریور مجبور به فعالیت بیش‌ازحد برای حفظ ثبات سر می‌شود. همچنین عوامل محیطی مانند موقعیت نامناسب بالش در هنگام خواب یا قرارگیری نادرست سر در کارهای روزمره می‌توانند فشار مزمنی بر این عضله وارد کنند. تکرار چنین شرایطی در بلندمدت موجب تغییر در الگوی حرکتی طبیعی و افزایش احتمال آسیب‌پذیری این عضله خواهد شد.

بهترین حرکات برای تقویت عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور

برای تقویت عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور، تمریناتی مناسب هستند که هم کنترل حرکتی ظریف و هم پایداری گردن را افزایش دهند. تمرینات ایزومتریک سبک، مانند حفظ وضعیت سر در حالت خنثی در برابر مقاومت بسیار کم، می‌توانند به بهبود توان این عضله کمک کنند. همچنین تمرینات کنترل حرکتی در محدوده کوچک، به‌ویژه حرکات اکستانسیون ملایم سر بر روی مهره اطلس، در افزایش هماهنگی این عضله مؤثر هستند. انجام این حرکات به‌آرامی و بدون حرکات ناگهانی باعث تقویت تدریجی بافت‌های عمقی و بهبود عملکرد تثبیتی آن می‌شود.

تمرینات کششی نیز می‌توانند نقش مکمل داشته باشند تا پس از فعالیت، بافت عضلانی انعطاف‌پذیر باقی بماند. حرکاتی مانند کشش ملایم گردن به جلو و به‌طرفین همراه با حفظ تنفس آرام، فشار اضافی بر عضله را کاهش داده و الگوی حرکتی طبیعی را بازمی‌گرداند. تقویت هماهنگ عضلات مجاور مانند رکتوس کپیتیس پستریور ماژور، ابلیکوس کپیتوس اینفریور و سمی‌اسپینالیس کپیتیس نیز ضروری است تا تعادل نیروها در ناحیه پس‌سری برقرار بماند. انجام منظم این حرکات در قالب برنامه‌ای تدریجی موجب افزایش پایداری سر، بهبود کنترل حرکات و حفظ سلامت عضلات عمقی گردن می‌شود.

سخن پایانی

عضله ابلیکوس کپیتوس سوپریور (Obliquus Capitis Superior) با وجود اندازه‌ کوچک خود، نقشی بسیار مهم در پایداری، هماهنگی و حرکات دقیق سر دارد. این عضله بخشی از ساختار پیچیده و منظم عضلات تحت‌پس‌سری است که وظیفه‌ی تنظیم وضعیت جمجمه نسبت به ستون فقرات گردنی را بر عهده دارد. آشنایی با موقعیت، عملکرد و ویژگی‌های آناتومیکی و بیومکانیکی این عضله، در درک بهتر نحوه‌ی عملکرد سیستم حرکتی گردن و حفظ تعادل آن نقش کلیدی دارد. مراقبت از این عضله از طریق رعایت وضعیت صحیح بدن، انجام حرکات کنترل‌شده و تقویت تدریجی عضلات عمقی گردن، می‌تواند به بهبود عملکرد حرکتی و افزایش پایداری سر کمک کند.

در پایان، لازم است از تلاش‌های ارزشمند دکتر حوصله درزمینه آموزش دقیق مباحث آناتومی و شناخت ساختارهای ظریف بدن انسان یاد کنیم. دکتر حوصله با رویکرد علمی و توضیحات جامع خود، همواره در ارتقای درک تخصصی دانشجویان و علاقه‌مندان به علوم حرکتی و ساختارشناسی نقش مؤثری داشته‌اند و نگاه تحلیلی ایشان به جزئیات عملکرد عضلات، الهام‌بخش بسیاری از پژوهش‌های نوین در این حوزه است. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.

منابع:
https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/obliquus-capitis-superior-muscle

تایید شده توسط دکتر علی حوصله

محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید