پاشنه پا یکی از اجزای حیاتی در ساختار اندام تحتانی است که نقش مهمی در تعادل، توزیع وزن و حرکت طبیعی بدن ایفا میکند. هنگامی که محور پاشنه از حالت طبیعی خود منحرف شود، توزیع نیروهای وارده به پا و سایر مفاصل تغییر کرده و در درازمدت موجب درد، خستگی و حتی تغییرات ساختاری در زانو، لگن و ستون فقرات میگردد. انحراف پاشنه میتواند بهصورت به داخل (Overpronation) یا به بیرون (Supination) رخ دهد و معمولاً نتیجه ترکیبی از عوامل ساختاری، عملکردی و محیطی است. درک دقیق علل این اختلال برای پیشگیری و درمان آن اهمیت ویژهای دارد.
سبک زندگی کمتحرک، کفشهای نامناسب، یا صدمات مکرر میتوانند روی راستای پاشنه تأثیر منفی بگذارند. شناخت مکانیزمهای ایجاد انحراف پاشنه نهتنها به درمان آسیبهای ورزشی کمک میکند، بلکه به اصلاح الگوهای حرکتی و بهبود عملکرد کلی بدن نیز منجر میشود. در ادامه این مقاله از وبسایت بنیاد سلامت دکتر حوصله به بررسی جامع و گامبهگام علل ساختاری و عملکردی این عارضه میپردازیم تا بتوان درک عمیقتری از منشأ این انحراف و پیامدهای آن به دست آورد.
فهرست محتوا
Toggleانحراف پاشنه چیست؟
انحراف پاشنه، به معنی تغییر زاویة محور استخوان پاشنه نسبت به ساق پا است. در حالت طبیعی، پاشنه در راستای خطی عمود بر زمین قرار دارد و وزن بدن بهصورت متوازن از پا به زمین منتقل میشود. اما زمانی که این محور به سمت داخل یا خارج متمایل گردد، عملکرد بیومکانیکی پا مختل میشود. در انحراف داخلی، قوس کف پا کاهشیافته و پاشنه به سمت داخل متمایل میگردد؛ این حالت بیشتر در افراد دارای کف پای صاف دیده میشود. در مقابل، انحراف خارجی در اثر وجود قوس زیاد ایجاد میشود و موجب فشار بیش از حد بر قسمت بیرونی پا میگردد.
عوامل مختلفی مانند ساختار استخوانی، تعادل عضلانی و حتی ویژگیهای عصبی در ایجاد این وضعیت نقش دارند. تغییر در تراز استخوان پاشنه، استخوانهای تالوس و ناوی، و نیز عضلاتی مانند تیبیالیس خلفی و پرونئالها میتواند در زاویة پاشنه تأثیرگذار باشد. علاوه بر این، انحراف پاشنه با افزایش احتمال پیچخوردگی مچ، درد کف پا (فاشییت پلانتار)، و مشکلات زنجیرهای در مفاصل زانو و لگن همراه است.
تشخیص انحراف پاشنه اغلب با مشاهده و ارزیابی وضعیت قرارگیری پا هنگام راهرفتن یا ایستادن صورت میگیرد. از نمای پشت، میتوان محور ساق و پاشنه را در نظر گرفت؛ در حالت طبیعی، این محور باید در یک راستا باشد. هرگونه انحراف در این خط، نشاندهندة وجود تغییر در عملکرد یا ساختار پا است. آگاهی از نوع انحراف و میزان آن، پایة انتخاب تمرینات اصلاحی، کفش مناسب، یا در موارد پیشرفتهتر، مداخلات ارتوپدی است؛ بنابراین شناخت دقیق مفهوم انحراف پاشنه گام نخست در مسیر اصلاح و پیشگیری از بروز مشکلات زنجیرهای حرکتی محسوب میشود.
علل ساختاری انحراف پاشنه
علل ساختاری به عواملی اشاره دارند که ناشی از ویژگیهای فیزیولوژیک یا تغییرات آناتومیکی بدن هستند و معمولاً بهصورت پایدار در استخوانها یا مفاصل وجود دارند. این عوامل عموماً با تمرین یا اصلاح ساده برطرف نمیشوند و اغلب نیازمند ارزیابی تخصصی و اصلاح مکانیکیاند. سه مورد از مهمترین ریشههای ساختاری انحراف پاشنه شامل تغییرات مادرزادی در استخوانها، وجود کف پای صاف یا قوس بیش از حد، و تفاوت طول اندامها یا بدشکلیهای استخوانی هستند که هر یک در ادامه بهدقت بررسی میشوند.
تغییرات مادرزادی در استخوانها
تغییرات مادرزادی میتواند از بدو تولد بر ساختار کلی پا تأثیر بگذارد. در برخی نوزادان، استخوان پاشنه یا تالوس در موقعیتی غیرطبیعی رشد میکند که سبب تغییر در راستای نیروهای مکانیکی پا میشود. این ناهنجاریها ممکن است در نتیجة عوامل ژنتیکی، وضعیت قرارگیری جنین، یا اختلالات رشدی دوران جنینی ایجاد شود. هنگامی که ساختار استخوانی از ابتدا در یک زاویة خاص شکل گیرد، بدن برای حفظ تعادل مجبور به جبران این انحراف از طریق عضلات و مفاصل بالاتر میشود.
این تغییرات اگر بهموقع شناسایی نشوند، با بزرگتر شدن کودک و افزایش وزن، به عوارضی چون درد مچ، ساییدگی کفش از یک سمت، و حتی تغییر در الگوی راهرفتن منجر خواهند شد. درمان این نوع از انحرافها اغلب نیازمند مداخلات تخصصی مانند استفاده از کفیهای سفارشی، آتلهای اصلاحی و در برخی موارد جراحی است. فیزیوتراپی نیز برای بهبود هماهنگی عضلانی و کاهش فشارهای جبرانی بسیار مؤثر است.
کف پای صاف یا قوس بیش از حد کف پا
یکی از شایعترین علل ساختاری انحراف پاشنه، وجود کف پای صاف یا قوس زیاد است. در کف پای صاف، رباطها و بافتهای نگهدارنده کف پا توانایی کافی برای حفظ قوس طبیعی را ندارند و پاشنه به سمت داخل میچرخد. در این حالت، محور ساق و پاشنه از تراز طبیعی خارج شده و فشار زیادی بر مفاصل پا ایجاد میکند.
در سمت مقابل، قوس زیاد کف پا موجب افزایش سختی ساختار پا و انتقال نیروی زیاد به لبة بیرونی پا و پاشنه میشود. این افراد اغلب دچار درد در قسمت خارجی مچ و فاشییت پلانتار هستند. استفاده از کفشهای حمایتی، تمرینات کششی و تقویتی برای عضلات درون پا و عضلات ساق، و در صورت نیاز، کفیهای مخصوص میتواند تا حد زیادی به اصلاح این وضعیت کمک کند.
تفاوت طول اندامها یا بدشکلی استخوانی
اختلاف طول پاها میتواند ناشی از عواملی مانند رشد نادرست استخوانها (اختلاف ساختاری) یا از عواملی مانند چرخشهای لگن و عدم تعادل عضلانی (اختلاف عملکردی) باشد. در برخی موارد، این تفاوت طول بهقدری زیاد میشود که ناهنجاریهای حرکتی ایجاد کرده و فرد را در انجام فعالیتهای روزمره دچار مشکل میکند. علاوه بر تفاوت طول اندامها، بدشکلیهای استخوانی نیز میتوانند تأثیر عمیقی بر محور پاشنه و نحوه عملکرد پاها داشته باشند.
بهعنوانمثال، ناهنجاریهایی مانند ژنوواروم (پاهای پرانتزی) و ژنووالگوم (پاهای ضربدری) به طور مستقیم بر محور پاشنه و توزیع بار اثر میگذارند. در افرادی که دچار این نوع بدشکلیها هستند، خط بار از مرکز بدن بهجای اینکه از مرکز مفصل مچ عبور کند، از داخل یا بیرون ساق پا میگذرد و این تغییر باعث میشود که پاشنه به سمت مخالف انحراف پیدا کند. این انحراف میتواند باگذشت زمان منجر به مشکلاتی نظیر درد مزمن، التهاب و حتی تخریب مفاصل شود. درمان اینگونه ناهنجاریها معمولاً شامل یک رویکرد چندجانبه است.
ابتدا، ارزیابیهای دقیق پزشکی برای شناسایی شدت و نوع ناهنجاری ضروری است. در موارد خفیف، تمرینات اصلاحی و تقویتی میتواند تا حد زیادی به بهبود وضعیت کمک کند. هدف این تمرینات، تعادل مناسب بین عضلات و تقویت نواحی ضعیف بدن است. استفاده از کفیهای تعدیلی و کفشهای مناسب میتواند در بهبود توازن و کاهش فشار بر روی پاها مؤثر باشد. این کفیها بهگونهای طراحی میشوند که انحراف محور را کاهش داده و توزیع بار را متعادل سازند.
در موارد شدیدتر که مشکلات عملکردی و ساختاری برطرف نمیشوند، ممکن است نیاز به مداخلههای ارتوپدی مانند عمل جراحی در جهت اصلاح ناهنجاریها وجود داشته باشد. بهطورکلی، تفاوت طول اندامها و بدشکلیهای استخوانی میتوانند تأثیرات جدی بر کیفیت زندگی فرد و توانایی حرکتی او داشته باشند. بروز مشکلات در این زمینهها اهمیت توجه به تشخیص بهموقع و درمان مناسب را بهویژه برای پیشگیری از عوارض بلندمدت نشان میدهد.
علل عملکردی انحراف پاشنه
علل عملکردی مربوط به نحوة عملکرد عضلات، تاندونها و سیستم عصبی – عضلانی در حین حرکت است. در این نوع از انحراف، ساختار استخوانی سالم بوده؛ اما به دلیل ضعف، کوتاهی یا ناهماهنگی عملکردی عضلات، محور پاشنه از حالت طبیعی منحرف میشود. این نوع از انحرافها معمولاً با تمرینات اصلاحی و بهبود کنترل حرکتی قابلدرمان هستند. در ادامه سه عامل مهم عملکردی موردبررسی قرار میگیرند.
ضعف عضلات ساق و مچ (Peroneals, Tibialis)
تعادل و هماهنگی بین عضلات پرونئالها و تیبیالیسها بهعنوان عضلات اصلی کنترلکننده حرکت پا و مچ، برای حفظ موقعیت صحیح پاشنه و عملکرد صحیح اندام تحتانی حیاتی است. عضلات پرونئال که در بخش بیرونی ساق قرار دارند، وظیفه جلوگیری از انحراف پاشنه به سمت بیرون و تثبیت مچ پا را دارند. در عوض، عضلات تیبیالیس خلفی که در قسمت داخلی ساق قرار دارند، از چرخش داخلی پاشنه و استحکام قوس پا محافظت میکنند. ضعف در هر یک از این گروههای عضلانی میتواند منجر به انحراف و تغییر در الگوی حرکتی شود.
بهعنوانمثال، ضعف تیبیالیس خلفی باعث صافشدن قوس پا و چرخش داخلی پاشنه میشود که منجر به افزایش فشار در ناحیه داخلی پا و احتمال آسیبهای احتمالی میشود. از سوی دیگر، ضعف در عضلات پرونئالها موجب تمایل پاشنه به بیرون و تغییر در توزیع بار و فشار در ناحیه پا میشود.
برای تقویت این عضلات، تمرینات تقویتی میتواند مؤثر باشد. از جمله این تمرینات میتوان به بالابردن پاشنه، حرکات کششی با باندهای مقاومتی و تمرینات تعادلی اشاره کرد. این تمرینات نهتنها به تقویت عضلات کمک میکنند؛ بلکه به بهبود کنترل حرکتی و جلوگیری از بروز آسیبهای بعدی نیز کمک خواهند کرد. ایجاد یک برنامه منظم ورزشی که شامل این تمرینات باشد میتواند به ثبات و تعادل در ناحیه پا و مچ کمک کند و در نهایت سلامت کلی سیستم اسکلتی عضلانی فرد را بهبود بخشد.
کوتاهی یا سفتی تاندون آشیل
تاندون آشیل، بهعنوان قویترین تاندون در بدن انسان، نقش کلیدی در انتقال نیروهای تولید شده توسط عضلات پشت ساق به پاشنه دارد. این تاندون بهویژه در فعالیتهای حرکتی مانند راهرفتن، دویدن و پریدن حیاتی است. هنگامی که تاندون آشیل کوتاه یا سفت شود، حرکت طبیعی و انعطافپذیری مچ پا محدود میشود و این موضوع میتواند هر نوع تحرکی را تحتتأثیر قرار دهد. سفتی تاندون آشیل معمولاً باعث منعطف نبودن مچ پا میشود و میتواند فشار غیرطبیعی در بخش داخلی پاشنه ایجاد کند و منجر به چرخش مچ به سمت داخل شود.
عوارض سفتی تاندون آشیل ممکن است شامل درد در ناحیه پاشنه، احساس خستگی در عضلات ساق و حتی آسیبهای طولانیمدت به مفاصل مچ پا باشد. برای مقابله با این مشکل، حرکات کششی منظم میتوانند مؤثر باشند. کششهای هدفمند بر روی تاندون آشیل و عضلات پشت ساق میتواند به بازگرداندن انعطاف طبیعی و افزایش دامنه حرکتی کمک کند.
علاوه بر کشش، ماساژ با فوم رولر و تمرینات کنترل طول عضله (eccentric) نیز در بهبود وضعیت تاندون آشیل مؤثرند. این تمرینات نهتنها به افزایش قدرت تاندون کمک میکنند بلکه میتوانند از بروز آسیبهای بعدی جلوگیری کنند. تضمین سلامت تاندونها بخشی ضروری از هر برنامه ورزشی است، بهویژه برای افراد فعال یا ورزشکاران، زیرا به کاهش خطر آسیب و بهبود عملکرد حرکتی کمک میکند.
کاهش کنترل عصبی – عضلانی و تعادل
کاهش کنترل عصبی – عضلانی و ضعف در سیستم حس عمقی (Proprioception) یکی از عوامل مهم و کمتر شناختهشده در انحراف پاشنه است. حس عمقی به ما این امکان را میدهد که موقعیت و حرکت اندامهایمان را در فضا حس کنیم و واکنشهای مناسبی نسبت به تغییرات محیطی نشان دهیم. بهویژه پس از آسیبهای مچ پا، این حس ممکن است دچار اختلال شود که منجر به کاهش توانایی بدن در حفظ تعادل و کنترل حرکات میشود. نتیجه این کاهش توانایی، انحراف پاشنه به سمت داخل یا خارج در حین ایستادن یا حرکت است.
این اختلالات در حس عمقی میتوانند نمایانگر خود را بهصورت ناپایداری در ایستادن، افتادن در حین راهرفتن و ایجاد مشکلاتی در عملکرد ورزشی نشان دهند. به همین دلیل، مهم است که تمریناتی برای بازآموزی حس عمقی و تقویت تواناییهای تعادلی انجام شود.
تمریناتی مانند ایستادن روی یک پا، استفاده از تخته تعادل و تمرینات هماهنگی چشم – پا میتوانند به بهبود این سیستم کمک کنند. این تمرینات باید بهصورت مرحلهای و تدریجی انجام شوند تا از بروز آسیب جلوگیری کرده و تعادل بدن تقویت شود. با تقویت حس عمقی، فرد میتواند بهتر و با اعتمادبهنفس بیشتری بر روی پاهای خودکنترل داشته باشد و خطر انحراف پاشنه و سایر ناهنجاریهای حرکتی را به حداقل برساند.

مشاوره و ارزیابی رایگان
برای اینکه بتونیم بهتر باهم در ارتباط باشیم شماره تماست رو وارد کن.
عوامل سبک زندگی و محیطی مؤثر
علاوه بر عوامل فیزیولوژیک، سبک زندگی مدرن و شرایط محیطی نیز نقش قابلتوجهی در بروز یا تشدید انحراف پاشنه دارند. محیط کاری، نوع کفش، و میزان فعالیت روزانه میتواند به بدن فشارهای ناهماهنگ وارد کرده و تعادل ظریف میان ساختارها و عملکرد پا را مختل کند. در ادامه، سه گروه از مهمترین عوامل محیطی را بررسی خواهیم کرد.
استفاده از کفش نامناسب
انتخاب کفش مناسب یکی از عوامل کلیدی در حفظ سلامتی پا و جلوگیری از انحراف پاشنه است. کفشهایی که فاقد قوس حمایتی هستند یا دارای پاشنههای بسیار بلند میتوانند تأثیرات منفی بر روی ساختار پا بگذارند و توزیع نابرابر نیرو در پاها ایجاد کنند. این نحوه طراحی کفش، بهمرورزمان میتواند به منحرفشدن محور پاشنه و افزایش خطر بروز انحراف منجر شود. برای مثال، کفشهای تخت یا کفشهای دارای پاشنهبلند که هر دو بهنوعی تعادل پایدار را مختل میکنند، میتوانند عضلات درون پا را ضعیف کرده و تعادل طبیعی قوس پا را از بین ببرند.
پیشنهاد میشود که افراد از کفشهای طبی با قوس استاندارد و کفیهای مناسب استفاده کنند تا از بروز مشکلات ساختاری جلوگیری شود. همچنین، انتخاب کفشهای ورزشی مناسب باقابلیت جذب ضربه و پشتیبانی کافی برای فعالیتهای روزمره و ورزشی به حفظ سلامت پا کمک شایانی خواهد کرد. مسائلی مانند راحتی، پشتیبانی و تناسب صحیح کفش با فرم پا باید در انتخاب کفش مدنظر قرار گیرد تا از بروز انحراف و آسیبهای مرتبط با آن جلوگیری شود.
اضافهوزن و فشار بیش از حد روی مچ پا
اضافهوزن یکی از عوامل مؤثر در بروز مشکلات اسکلتی و انحراف پاشنه است. هر کیلوگرم اضافهوزن میتواند فشار مکانیکی بسیار بیشتری، بهویژه در هنگام راهرفتن و ایستادن، به پاشنه و مفاصل پا وارد کند. این فشار اضافی میتواند قوس پا را بهناچار به سمت پایین فشار دهد و حتی موجب چرخش پاشنه به داخل شود. باگذشت زمان، این وضعیت میتواند به بروز دردهای مزمن و آسیبهای جدی به مفاصل و بافتهای نرم پا منجر شود.
کنترل وزن از طریق برنامههای غذایی متعادل و فعالیتهای منظم بدنی از جمله راهحلهای مؤثر در کاهش فشار بر روی پاها است. تمرینات تحمل وزن مانند پیادهروی کنترلشده، میتوانند به تقویت عضلات پا و بهبود تعادل و استقامت آنها کمک کنند. همچنین، انجام تمرینات تقویتی و استقامتی در کنار رژیم غذایی مناسب، میتواند از بروز مشکلات و انحرافات پاشنه جلوگیری کند و کیفیت زندگی را بهبود بخشد. توجه به این مسائل برای افرادی که دارای اضافهوزن هستند اهمیت ویژهای دارد و نقش بسزایی در سلامت پاهای آنها خواهد داشت.
کمتحرکی یا حرکات تکراری در ورزش
کمتحرکی مزمن و نقص در فعالیتهای بدنی میتواند به ضعف عضلات نگهدارنده قوس پا و کاهش هماهنگی عصبی – عضلانی منجر شود. این ضعف، خطر بروز انحراف پاشنه را به طور قابلتوجهی افزایش میدهد. بهعلاوه، افرادی که به طور مداوم در فعالیتهای تکراری ورزشی مانند دویدن یا پرش مشغول هستند، ممکن است به دلیل نبود تنوع در حرکات، الگوهای حرکتی نادرستی پیدا کنند که باعث بروز مشکلات میشود.
جهت پیشگیری از این مشکلات، تنوع در برنامه ورزشی و انجام تمرینات مکمل از جمله تمرینات تعادلی و کششی بسیار مهم است. زمانبندی مناسب جلسات تمرینی و استراحت کافی برای ریکاوری عضلات نیز باید در نظر گرفته شود. این تنوع و استراحت به حفظ سلامت عضلات، تقویت قوس پا و جلوگیری از انحرافات پاشنه و سایر مشکلات حرکتی کمک خواهد کرد. توجه به الگوی حرکتی و فرایندهای دیگر میتواند به افراد کمک کند تا از بروز صدمات و مشکلات بهداشتی جلوگیری کنند و به بهبود عملکرد ورزشی خود بپردازند.
پیامدهای بیتوجهی به علل انحراف پاشنه
بیتوجهی به انحراف پاشنه میتواند پیامدهای زنجیرهای در سراسر بدن ایجاد کند. درد مچ پا شایعترین علامت است و معمولاً ناشی از التهاب بافتهای نرم، فشارهای غیریکسان، یا سایش مفصلی است. این درد در زمان فعالیت تشدید شده و ممکن است باگذشت زمان حتی در حالت استراحت نیز احساس شود.
از سوی دیگر، تغییر تراز پاشنه تأثیری مستقیم بر محور زانو و لگن دارد. در نتیجه، نیروهای وارده به این مفاصل متغیر شده و احتمال بروز آرتروز زودرس یا دردهای زانو افزایش مییابد. عدم اصلاح انحراف پاشنه میتواند باعث چرخش غیرطبیعی لگن، و در نهایت کمردرد مزمن شود. علاوه بر دردهای موضعی، این وضعیت موجب کاهش راندمان حرکتی و خستگی زودرس در فعالیتهای روزانه خواهد شد. با اصلاح بهموقع این انحرافها، میتوان از بروز بسیاری از این پیامدها جلوگیری نمود.
چگونه میتوان علل انحراف پاشنه را شناسایی کرد؟
شناسایی علل انحراف پاشنه با مشاهده، تستهای سادة خانگی و ارزیابی تخصصی امکانپذیر است. از جمله تستهای خانگی میتوان به بررسی اثر خیس کف پا روی زمین اشاره کرد؛ اگر قوس پا بهصورت کامل چاپ شود، نشانة کف پای صاف است. همچنین میتوان از آزمایش ایستادن روی یک پا استفاده کرد تا تعادل و توزیع وزن بررسی شود.
در سطح تخصصی، متخصص حرکات اصلاحی یا ارتوپد با تحلیلهای بیومکانیکی دقیق، اندازهگیری زاویة محور ساق – پاشنه، و ارزیابی طول اندامها، نوع انحراف را شناسایی میکند. در برخی موارد، تصویربرداری رادیولوژی یا استفاده از آنالیزورهای دیجیتال کف پا میتواند اطلاعات دقیقی در مورد نواحی فشار ارائه دهد. این دادهها برای طراحی برنامههای تمرینی و تجویز کفیهای اصلاحی بسیار مهم هستند.
جمعبندی
انحراف پاشنه یکی از اختلالات شایع اما قابلاصلاح در بدن است که در اثر ترکیب عواملی چون ساختار استخوانی، عملکرد عضلانی و شرایط محیطی به وجود میآید. نادیدهگرفتن آن میتواند تعادل کل بدن را بر هم زده و سبب بروز درد و آسیب در مفاصل بالاتر شود. آگاهی از علل و انجام ارزیابیهای دورهای برای پیشگیری اهمیت زیادی دارد. اصلاح سبک زندگی، استفاده از کفش مناسب، تمرینات کششی و تعادلی از گامهای اصلی در پیشگیری و درمان این وضعیت هستند. تشخیص بهموقع و درمان علمی میتواند پویایی حرکت را به بدن بازگرداند و از بروز دردهای مزمن جلوگیری کند. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.

تایید شده توسط دکتر علی حوصله
محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید




