|
محل قرارگیری |
در ناحیه پس‌سری گردن، زیر جمجمه و بالای مهره‌های گردنی قرار دارد. |
| سر ثابت |
به پایه جمجمه متصل است. |
|
سر متحرک |
به استخوان‌های C1 و C2 (مهره‌های گردنی اول و دوم) متصل می‌شود. |
| خون‌رسانی |
از طریق شریان‌های ورتبرال و شریان‌های ساب اکسیپیتال تأمین می‌شود. |
|
عصب‌رسانی |
عصب‌های ساب اکسیپیتال (C1) و عصب‌های دیگر از ریشه‌های گردنی تأمین می‌شود. |
| عملکرد |
مسئول حرکات دقیق سروگردن، حفظ تعادل و تنظیم وضعیت سر است. |
عضله ساب اکسیپیتال یکی از مجموعه‌های کمتر شناخته‌شده در آناتومی بدن انسان هستند که در ناحیه پس‌سری و گردن فوقانی قرار گرفته‌اند. شاید در نگاه اول، باتوجه‌به اندازه کوچک آن‌ها، این تصور به وجود بیاید که تأثیر چندانی در عملکرد حرکتی و پایداری بدن ندارند. اما بررسی‌های علمی در حوزه آناتومی، فیزیولوژی و بیومکانیک نشان داده است که این عضلات نقشی حیاتی در کنترل حرکات ریز و بسیار تخصصی سر، ارتباط با سیستم عروقی مغز ـ نخاع و همچنین سلامت عمومی گردن و ستون مهره‌ای ایفا می‌کنند.
این عضلات مانند یک واحد کنترل دقیق، حرکات ظریف سر را تنظیم کرده و امکان برقراری ارتباط بین حرکات چشم و جمجمه را فراهم می‌آورند. یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته ساب‌اکسیپیتال‌ها آن است که در ناحیه‌ای قرار دارند که بسیاری از ساختارهای حیاتی مانند شریان ورتبرال، اعصاب گردنی و لیگامان‌های مهم از آن عبور می‌کنند؛
بنابراین، اختلال در عملکرد این عضلات می‌تواند تأثیر عمیقی بر سلامت فرد داشته باشد، از جمله ایجاد سردردهای مزمن پس‌سری، سرگیجه، محدودیت حرکتی و حتی علائم مشابه اختلالات تعادلی. در ادامه این مقاله از وب‌سایت بنیاد سلامت دکتر حوصله به‌صورت دقیق و تفصیلی جایگاه، ساختار، عملکرد آناتومیک و بیومکانیک، آسیب‌ها، راهکارهای پیشگیری و تمرینات تقویتی عضلات ساب اکسیپیتال را بررسی میکنیم.
عضله ساب اکسیپیتال چیست؟
عضلات ساب اکسیپیتال چهار عضله جفتی کوچک و عمیق هستند که در پشت گردن، درست زیر قاعده جمجمه قرار دارند. نام آن‌ها از موقعیت مکانی‌شان گرفته شده است: «ساب» به معنی زیر و «اکسیپیتال» اشاره به استخوان پس‌سری Occipital bone دارد.
این گروه شامل چهار عضله زیر است:
- رکتوس کپیتوس پوستر ماژورRectus Capitis Posterior Major
- رکتوس کپیتوس پوستر مینورRectus Capitis Posterior Minor
- ابلیکوس کپیتوس سوپریورObliquus Capitis Superior
- ابلیکوس کپیتوس اینفریورObliquus Capitis Inferior
وظیفه اصلی این عضلات حرکات ریز سر در مفاصل جمجمه ـ اطلس و اطلس ـ آکسیس است. به‌عبارت‌دیگر، آن‌ها مسئول چرخاندن، خم‌کردن و باز کردن سر در محدوده‌های کوچک و کنترل‌شده هستند. همچنین این گروه از عضلات، ثبات لازم برای قرارگیری سر روی ستون مهره‌ای گردنی را ایجاد کرده و از حرکات ناخواسته یا بیش از حد در این ناحیه حساس جلوگیری می‌کنند.
جالب است بدانید این عضلات به طور مستقیم در حرکات چشمی ـ گردنی نیز دخیل هستند. این بدان معناست که هنگام نگاه‌کردن به اطراف، حرکات سر و چشم به شکلی هماهنگ توسط این عضلات تنظیم می‌شود. از همین رو، ساب‌اکسیپیتال‌ها را می‌توان جزئی از سیستم حرکتی دقیق بدن دانست که علاوه بر وظایف حرکتی، نقشی در ثبات بینایی و تعادل دارد.
محل قرارگیری عضله ساب اکسیپیتال
این عضلات در عمق‌بخش خلفی گردن، بین استخوان پس‌سری، مهره اطلس C1 و مهره آکسیس C2 جای گرفته‌اند. به دلیل موقعیت آن‌ها در زیر عضلات سطحی‌تر مانند تراپزیوس فوقانی و اسپلنیوس کاپیتیس، به‌سادگی با لمس سطحی احساس نمی‌شوند.
ویژگی مهم این محل قرارگیری، تشکیل بخشی به نام مثلث ساب اکسیپیتال است. این مثلث توسط سه عضله اصلی محدود می‌شود:
- رکتوس کپیتوس پوستر ماژور (مدیال)
- ابلیکوس کپیتوس سوپریور (سوپریور لترال)
- ابلیکوس کپیتوس اینفریور (اینفریور لترال)
در داخل این مثلث، عصب ساب اکسیپیتال (شاخه خلفی C1) و همچنین بخش مهمی از شریان ورتبرال عبور می‌کنند. این امر باعث می‌شود هر گونه اسپاسم یا بزرگ‌شدگی عضلانی بتواند مستقیماً بر عروق یا اعصاب اثر گذاشته و علائم خون‌رسانی یا عصبی ایجاد کند.
محل قرارگیری عضلات همچنین بااهمیت کلینیکی همراه است:
- نزدیکی به پایه جمجمه و مفصل اطلس ـ اکسیپیتال.
- مجاورت با طناب نخاعی و غشاهای محافظ (مانند دورا).
- ارتباط نزدیک با ساختارهای بینایی و سیگنال‌های عصبی گردنی.
به همین دلایل است که آسیب یا تنش در این ناحیه می‌تواند مجموعه‌ای از علائم متنوع ایجاد کند.
بررسی سر ثابت ساب اکسیپیتال
هر عضله ساب اکسیپیتال دارای نقطه‌ای ثابت Origin است که به مهره‌ها یا استخوان‌های مشخصی متصل می‌شود. شناخت دقیق این مبداها به ما کمک می‌کند بفهمیم چرا حرکات آن‌ها بسیار ظریف و کنترلی است:
- رکتوس کاپیتوس پوستر ماژور: از زائده خاری مهره C2 (آکسیس) آغاز می‌شود.
- رکتوس کاپیتوس پوستر مینور: از قوس خلفی مهره C1 (اطلس) سرچشمه می‌گیرد.
- ابلیکوس کاپیتوس اینفریور: سر ثابت آن، زائده خاری مهره C2 است.
- ابلیکوس کاپیتوس سوپریور: از زائده عرضی C1 (اطلس) منشأ می‌گیرد.
این محل‌های اتصال بر روی دو مهره کلیدی (اطلس و آکسیس) قرار گرفته‌اند. این دو مهره ساختاری ویژه دارند و با جمجمه ارتباط مستقیم برقرار می‌کنند. به همین جهت، عضلاتی که در این ناحیه قرار دارند باید باظرافت کامل طراحی شوند تا قادر باشند حرکات کوچک اما حیاتی مانند خم‌شدن یا چرخش محدود را ایجاد نمایند.
در سمت دیگر، سر متحرک (Insertion) عضلات عمدتاً به استخوان پس‌سری متصل می‌شود:
- رکتوس کاپیتوس پوستر ماژور به بخش میانی خط نوکال تحتانی می‌چسبد.
- رکتوس کاپیتوس پوستر مینور به بخش داخلی خط نوکال تحتانی متصل است.
- ابلیکوس کاپیتوس سوپریور به سطح خارجی استخوان پس‌سری، کمی بالاتر از خط نوکال تحتانی ختم می‌شود.
- ابلیکوس کاپیتوس اینفریور متفاوت بوده و به زائده عرضی اطلس (C1) متصل است، بنابراین برخلاف سه عضله دیگر، اتصالی به جمجمه ندارد.
این اتصالات سبب می‌شود عضلات در موقعیت‌های متنوع بتوانند حرکات مختلفی را انجام دهند. برای مثال، ابلیکوس کپیتوس اینفریور با اتصال به اطلس نقش کلیدی در چرخش سر حول محور عمودی دارد. رکتوس‌ها نیز بیشتر مسئول حرکات اکستنشن یا خم‌شدن خلفی هستند. این الگوی قرارگیری متقارن و پیچیده؛ مانند سیستم لولای دقیقی عمل کرده و امکان حرکات ترکیبی سه‌بعدی را مهیا می‌سازد.
سیستم عصب‌رسانی ساب اکسیپیتال
تمامی این عضلات توسط عصب ساب اکسیپیتال عصب‌رسانی می‌شوند. این عصب‌شاخه خلفی عصب نخاعی C1 بوده و بیشتر فیبرهای آن حرکتی هستند. در واقع، برخلاف بسیاری از اعصاب گردنی که وظایف مختلط حسی و حرکتی دارند، عصب ساب اکسیپیتال وظیفه اصلی‌اش کنترل حرکات این گروه کوچک عضلانی است.
این عصب در داخل مثلث ساب اکسیپیتال قرار دارد و به همین دلیل هر گونه تنش عضلانی می‌تواند باعث فشردگی آن گردد. در نتیجه، علائمی مانند سردردهای پس‌سری یا درد ارجاعی در ناحیه سر بروز می‌کند. ارتباط نزدیک این عصب با فیبرهای C2 و C3 نیز مزید بر علت است، چراکه این اعصاب نقش مهمی در دردهای گردن ـ سر دارند.
از دیدگاه عصب‌شناسی، عملکرد صحیح این عصب برای تنظیم دقیق حرکات ظریف سروگردن و هماهنگی با حرکات چشم ضروری است. اختلال در سیگنال‌دهی آن می‌تواند درک فضایی و تعادل بدن را تحت‌تأثیر قرار دهد. عضله ساب اکسیپیتال در عمق‌بخش خلفی گردن، بین استخوان پس‌سری، مهره اطلس C1 و مهره آکسیس C2 جای گرفته‌اند.
سیستم خون‌رسانی ساب اکسیپیتال
مهم‌ترین منبع خون‌رسانی عضلات ساب اکسیپیتال، شاخه‌های شریان ورتبرال هستند. این شریان یکی از عروق حیاتی مغز است که از مهره‌های گردنی عبور کرده و وارد جمجمه می‌شود. شاخه‌های کوچکی از آن در ناحیه پس‌سری جدا شده و عضلات ساب اکسیپیتال را تغذیه می‌کنند.
علاوه‌برآن، شریان پس‌سری Occipital artery که یکی از شاخه‌های کاروتید خارجی است نیز در برخی موارد بخشی از خون‌رسانی را بر عهده می‌گیرد. وجود دو منبع خونی موازی یک مکانیسم حفاظتی محسوب می‌شود تا عضلات همیشه از اکسیژن کافی برخوردار باشند، حتی در شرایطی مانند حرکات شدید گردن یا فشار مکانیکی.
اهمیت بالینی این سیستم زمانی روشن می‌شود که انقباض یا اسپاسم شدید عضلات جریان خون شریان ورتبرال را محدود کند. این وضعیت می‌تواند علائمی مشابه حملات میگرنی، سرگیجه و اختلال در بینایی ایجاد کند؛ بنابراین وظیفه خون‌رسانی صحیح این عضلات، فراتر از یک مسئله موضعی بوده و به عملکرد کل سیستم عصبی مرکزی مرتبط می‌شود.
عملکرد عضله ساب اکسیپیتال از نظر آناتومی
از دیدگاه آناتومی کاربردی، این عضلات وظایف زیر را به عهده دارند:
- اکستنشن سر توسط رکتوس کاپیتوس پوستر ماژور و مینور.
- چرخش سر به‌ویژه توسط ابلیکوس کاپیتوس اینفریور.
- خم‌شدن جانبی توسط ابلیکوس کاپیتوس سوپریور.
- ثبات مفصل اطلس ـ آکسیس و اطلس ـ پس‌سری.
اما این تمام ماجرا نیست؛ عضلات ساب اکسیپیتال علاوه بر نقش حرکتی، در ثبات وضعیت (Postural stability) نیز مشارکت دارند. آن‌ها مانند یک سیستم حسگر دقیق Proprioceptive system عمل کرده و اطلاعاتی را درباره موقعیت سر نسبت به تنه به مغز منتقل می‌کنند. این فرایند برای تعادل بدن و هماهنگی حرکات روزمره مثل راه‌رفتن، بالا نگاه‌کردن یا حتی مطالعه ضروری است. در واقع، نقش آن‌ها تنها ایجاد حرکت نیست، بلکه همکاری با حسگرهای عصبی و عضلانی برای انتقال دقیق سیگنال‌های فضایی است.
عملکرد عضله ساب اکسیپیتال از نظر بیومکانیک
بیومکانیک این عضلات به‌خوبی نشان می‌دهد چرا باوجود اندازه کوچک، اثر بزرگی بر عملکرد کلی گردن دارند؛ چند نکته کلیدی:
- زاویه اتصال: هر یک از عضلات دارای زاویه خاصی نسبت به مهره‌ها و جمجمه هستند. این موضوع تعیین‌کننده جهت ایجاد نیرو و نوع حرکت است.
- نقش تثبیتی و حرکتی همزمان: برخی عضلات مانند ابلیکوس اینفریور بیشتر نقش تثبیتی دارند اما در عین حال چرخش سر را نیز تسهیل می‌کنند.
- کنترل حرکات سه‌بعدی: برخلاف عضلات بزرگ گردنی، این گروه قادرند حرکات ظریف در ۳ صفحه حرکتی (ساجیتال، فرونتال، ترانسورس) را تنظیم کنند.
- هماهنگی با دیگر عضلات: در فعالیت‌های روزانه، این عضلات با تراپزیوس، استرنوکلئیدوماستوئید و اسپلنیوس‌ها همکاری می‌کنند تا حرکت نرم و بدون تنش تحقق یابد.
- نقش در چشم ـ سر کوآردینیشن: بیومکانیک اثبات کرده است که تغییر زاویه اندک این عضلات می‌تواند رابطه مستقیم بین حرکات چشم و سر را تنظیم کند.
این ویژگی‌ها در مجموع موجب می‌شوند عضله ساب اکسیپیتال مانند یک سیستم «میکرو مکانیکال» پیچیده عمل کنند که هم باعث حفظ تعادل و هم ایجاد حرکات ظریف می‌شود.
مشاوره و ارزیابی رایگان
برای اینکه بتونیم بهتر باهم در ارتباط باشیم شماره تماست رو وارد کن.
آسیب‌های عضله ساب اکسیپیتال
آسیب به عضله ساب اکسیپیتال می‌تواند منجر به بروز طیفی از مشکلات و ناراحتی‌ها شود که از رایج‌ترین آن‌ها می‌توان به اسپاسم عضلانی اشاره کرد. این اسپاسم‌ها معمولاً ناشی از استرس، وضعیت بدنی نادرست و طولانی‌مدت یا حرکات ناگهانی و غیرمنتظره هستند. علاوه بر این، کشیدگی یا پارگی جزئی عضله ساب اکسیپیتال ممکن است در پی فعالیت‌های ورزشی یا حوادث ناگهانی بروز کند و به طور قابل‌توجهی کیفیت زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد.
التهاب مزمن نیز یکی دیگر از مشکلات شایع است که به دلیل استفاده بیش از حد از این عضلات و عدم استراحت کافی اتفاق می‌افتد. این التهاب می‌تواند به درد دائمی و ناراحتی شدید منجر شود که بر فعالیت‌های روزمره فرد تأثیر می‌گذارد. همچنین، آسیب به عضله ساب اکسیپیتال می‌تواند باعث بروز سردرد گردنی (Cervicogenic Headache) شود که منشأ آن از ناحیه گردن است و معمولاً به پشت سر و جمجمه منتشر می‌شود. این نوع سردرد معمولاً با درد و ضربان شدید همراه است و ممکن است به فعالیت‌های روزانه آسیب‌زده و کیفیت زندگی را تحت‌تأثیر قرار دهد.
علاوه بر این، آسیب‌های ساب اکسیپیتال می‌توانند منجر به سرگیجه یا اختلال در تعادل شوند. این وضعیت به دلیل تأثیر بر شریان ورتبرال که خون را به مغز می‌رساند، رخ می‌دهد و به بروز احساس عدم تعادل و سرگیجه منجر می‌شود. تشخیص این آسیب‌ها ممکن است دشوار باشد، زیرا علائم آن‌ها مشابه بیماری‌های دیگر است. درمان معمولاً شامل فیزیوتراپی برای تقویت و بهبود وضعیت عضلات، تکنیک‌های دستی برای کاهش تنش، اصلاح وضعیت بدن، دارودرمانی و در موارد حاد، تزریق و حتی جراحی است. مدیریت به‌موقع این آسیب‌ها می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و عملکرد فرد کمک کند.
دلایل بروز آسیب‌های ساب اکسیپیتال
آسیب‌های ساب اکسیپیتال یکی از مشکلات شایع در ناحیه گردن و پس‌سری هستند که شناسایی علل بروز آن‌ها اهمیت زیادی دارد، زیرا اکثر این دلایل قابل پیشگیری‌اند. یکی از عوامل اصلی، استفاده طولانی‌مدت از گوشی یا رایانه است که به‌وفور در دنیای امروز مشاهده می‌شود. این نوع استفاده معمولاً با وضعیت بدنی نادرست (Forward Head Posture) همراه است که نتیجه آن فشار غیرطبیعی بر روی عضلات ساب اکسیپیتال و تنش در این ناحیه است.
یکی دیگر از دلایل عمده بروز آسیب‌های ساب اکسیپیتال، استرس روانی و اضطراب‌های مزمن است. این شرایط می‌توانند باعث ایجاد تنش‌های عضلانی شوند که در طول زمان به درد و مشکلات حرکتی منجر می‌شوند. همچنین، تصادفات یا آسیب‌های ورزشی مانند ضربه‌های ناگهانی می‌تواند بر عضلات ساب اکسیپیتال تأثیر منفی بگذارد و آن‌ها را دچار آسیب کند. ناگفته نماند که ضعف عضلات عمقی گردن نیز به‌عنوان یک عامل مؤثر در بروز آسیب‌ها شناخته می‌شود.
زندگی بی‌تحرک و عدم فعالیت‌های فیزیکی منظم منجر به ضعف این عضلات می‌شود که در نتیجه آن، قدرت تحمل و پایداری گردن کاهش می‌یابد. در کنار این عوامل، عوامل ساختاری مانند تغییر شکل مهره‌ها یا بیماری‌های نخاعی نیز می‌توانند زمینه‌ساز بروز آسیب‌های مزمن در این ناحیه باشند.
اگر این عوامل به‌موقع شناسایی و مدیریت نشوند، ممکن است به‌تدریج باعث ایجاد دردهای مزمن، محدودیت حرکتی و نارسایی در گردش خون مغزی شوند. پیشگیری و مدیریت این آسیب‌ها از طریق اصلاح وضعیت بدنی، تمرینات تقویتی و کاهش استرس می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی افراد کمک کند و خطر بروز آسیب‌های ساب اکسیپیتال را کاهش دهد.
بهترین حرکات برای تقویت عضله ساب اکسیپیتال
عضله ساب اکسیپیتال که در ناحیه پس‌سر و گردن قرار دارند، نقش مهمی در حفظ تعادل و حرکت صحیح گردن و سر دارند. برای تقویت و حفظ سلامت این عضلات، تمرینات اصلاحی و تقویتی مناسب بسیار حیاتی هستند. تمرین Chin tuck یکی از بهترین حرکات برای این ناحیه است. در این تمرین، فرد سر را به عقب می‌کشد بدون اینکه چانه به جلو بیاید و این وضعیت به تقویت عضلات ساب اکسیپیتال کمک می‌کند.
علاوه بر این، کشش‌های ملایم گردن نیز به انعطاف‌پذیری این عضلات کمک می‌کند. با خم‌کردن سر به جلو، عقب و طرفین به طور کنترل‌شده، می‌توان تنش‌ها را کاهش داد و دامنه حرکتی گردن را بهبود بخشید. تمرینات ایزومتریک با مقاومت دست نیز بسیار مؤثرند. در این تمرین، فرد با فشار ملایم دست به پیشانی یا پس سر سعی دارد بدون حرکت محسوس گردن، عضله ساب اکسیپیتال را تقویت کند.
برای بهبود هماهنگی چشم و گردن، تمرینات تعادلی همراه با حرکات چشم نیز پیشنهاد می‌شود. این تمرینات به تقویت ارتباط بین حرکات گردن و هماهنگی بینایی کمک می‌کنند. علاوه بر این، فوم رولینگ یا ماساژ با توپ کوچک زیر ناحیه پس‌سری می‌تواند به آزادسازی تنش‌های عمیق و بهبود گردش خون در ناحیه کمک کند. این حرکات بهتر است تحت نظارت یک متخصص فیزیوتراپی یا مربی انجام شوند و به طور منظم و روزانه به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه صورت گیرند.
پیگیری این تمرینات نه‌تنها به تقویت عضله ساب اکسیپیتال کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به بهبود انعطاف‌پذیری و عملکرد کلی گردن و کاهش خطر آسیب‌های مرتبط با این ناحیه نیز منجر شود. با انجام منظم این حرکات، می‌توانید به‌سادگی سلامت عضلات گردن و سرخود را حفظ کنید.
جمع‌بندی
عضله ساب اکسیپیتال اگرچه کوچک‌اند، اما اهمیت آن‌ها در سلامت بدن به‌هیچ‌وجه قابل‌چشم‌پوشی نیست. این عضلات مسئول اجرای حرکات ظریف، ثبات سر بر روی ستون مهره گردنی و همچنین ارتباط نزدیک با سیستم عصبی و عروقی حیاتی هستند. مشکل در این گروه می‌تواند به بروز سردرد، سرگیجه و محدودیت شدید حرکتی منجر شود.
شناخت دقیق این آناتومی و بیومکانیک، نه‌تنها به پزشکان و متخصصین کمک می‌کند تا درمان‌های هدفمندتری ارائه کنند، بلکه آگاهی عمومی مردم نیز سبب پیشگیری از آسیب‌ها خواهد شد. انجام تمرینات اصلاحی، رعایت وضعیت مناسب بدن و مدیریت استرس، بهترین راهکارها برای حفظ سلامت این بخش کوچک ولی بسیار حیاتی بدن هستند. در صورت تمایل باقی مقالات در این حوزه را هم مطالعه بفرمایید.
تایید شده توسط دکتر علی حوصله
محتوای این مقاله صرفا برای آگاه سازی شما عزیزان است. قبل از هرگونه اقدام، جهت درمان از پزشک مشاوره بگیرید
